Terta qala kompleksi

Terta (çeç. Терти, Тертие) — Malxistinski dərəsinin qərb hissəsində XIV-XVI əsrlərə aid iri qala yaşayış məntəqəsidir. Çeçenistan Respublikasının müasir İtum-Kali rayonunda yerləşir.[1].

Terta qala kompleksi
çeç. Терти, Тертие
Xəritə
42°44′54″ şm. e. 45°11′44″ ş. u.
Ölkə Rusiya Rusiya
Yerləşir Çeçenistan, İtum-Kali rayonu
Tikilmə tarixi XIV—XVI əsrlər
DövlətÇeçenistan
ƏhəmiyyətiÖlkə əhəmiyyətli

Təsviri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Terta qala kompleksi şərqdə İtal-çu, qərbdə isə Meşi kompleksi ilə həmsərhəddir. 1990-cı illərin ortalarına qədər kompleksin mərkəzində beşmərtəbəli döyüş qülləli ansambl olub. Pilləli piramidalı damı olan, planda kvadrat olan beş pilləli döyüş qülləsi uzunsov hündürlüyə və yuxarıya doğru azalan həcmə malik idi. Divarlar orta ölçülü şifer plitələrdən ibarət əhəng məhlulundan tikilmişdir. Damın yuxarı hissəsində tac dirəyi quraşdırılmışdır. İkinci mərtəbə dörd tərəfli yalançı tonozla örtülmüş, divarları gillə suvanmışdır. Üçüncü pillədən yuxarıda taxta tavan görünürdü.

Hal-hazırda ansambl dağıdılıb, lakin qəbiristanlıq, altı yaşayış qalası və açıq xatirə otağı olan ziyarətgah-məqbərə salamat qalıb.[2].

Kəndin şimal hissəsində şərq tərəfdən girişi olan 4 mərtəbəli yarımdöyüş qülləsi, qalaya yaxın yerləri atəşə tutmaq üçün xəndəklər və kompleksin şimal tərəfinin müdafiəsi üçün döyüş eyvanı-maşikül var. Digər üç 4 mərtəbəli yaşayış qülləsi kəndin şərq tərəfində yerləşir. Onların hündürlüyü 10-11 m, eyvanları və xəndəkləri var. Qalalardan birinin yuxarı hissəsində ön tərəfdən yonulmuş qumdaşı əhəng məhlulu üzərində şam ağacı şəklində hörgü qoyulmuşdur. Qövslü uclu açılışları vardır.[3]

Meşexi çayının sağ tərəfində, Terta kəndinin qərb hissəsində piramida damlı ikipilləli yerüstü sərdabə var. Divarlar bir-birinə möhkəm yapışdırılmış plitələrdən və daş bloklardan hazırlanmışdır.

Kompleksin şimal hissəsində ziyarətgah-məqbərə yerləşir. Bu, kompleksin ən böyük binasıdır, fasadı açıqdır, 4×6,2 m ölçüdə düzbucaqlı formalı olub, dam örtüyü ilə örtülmüşdür. Ziyarətgahın hündürlüyü 5,5 m, divarlarının qalınlığı 0,65 m-dir. Fasadın açıq hissəsinin eni 2,61 m-dir. Divar yuxarıya doğru daralır və hazırda qismən daş plitələrlə örtülmüş qövslü tağı vardır. Fasad kvadrat formalı naxışlarla spiral şəklində bəzədilib, girişin yuxarısında və kənarlarında qoç başları təsvir edilmişdir. Burada toplanmış çöl materiallarına əsasən bütpərəstlik ritualları ilə yanaşı, “kaşmart”, yəni “dəfn yeməyi” adlanan anım mərasimi də icra olunurdu.[4]

Qalereya

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Terta qalası 1913-cü ildə.
    Terta qalası 1913-cü ildə.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Сулейманов, Ахмад Сулейманович Топонимия Чечни. — Грозный: ГУП «Книжное издательство», 2006. — 711 с.
  2. ↑ Мааз Билалов. "Башни горной Чечни" (rus). Ноябрь 26, 2016. 2020-03-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-17.
  3. ↑ "Терта (Терти, Тертие)" (rus). ИА Чеченинфо. 2020-03-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-17.
  4. ↑ Абдуллах Берсаев, Тимур Агиров. "Башенный комплекс Терта (37 фото, 3 панорамы) - Горная Чечня" (rus). Открытый Кавказ. 2020-05-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-17.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • «Die Tschetschenen: Forschungen zur Völkerkunde des nordöstlichen Kaukasus auf Grund von Reisen in den Jahren 1918—20 und 1927/28», (1929) — С. 101