Tigujiqo Qizbec

Hacı Tığujıqo Qızbeç Şeretlıqo (Qərbi Çərkəz: ШэрэлIыкъо Тыгъужъыкъо Къызбэч, romanlaşdırılmış: Kazbek, Ğezil Bek və ya Guzbek kimi də yazılmışdır), Çərkəz (Adıq) əsgər və komandir. O, Rus-Çərkəz müharibəsi zamanı ən nüfuzlu çərkəz liderlərindən biri olub. O, ailəsinin rus ordusu tərəfindən öldürülməsinə şəxsən şahid olub və Çərkəz ordusunda sürətlə yüksəlib.[1] Ömrünün sonrakı dövrlərində övladlarının müharibədə həlak olmasına şahid olub.[2] Qızbəc süvari komandiri idi və düşmən arxasına basqın etməkdə uğurları ilə məşhur idi. O, Rusiya imperiyasından tərəfini dəyişmək və imperiya tərəfinə qoşulmaq üçün çoxlu təkliflər alsa da, hamısını rədd etdi.[2] Onu şəxsən tanıyan Ceyms Bell onun "Çərkəz Aslanı" adlandırıldığını qeyd edib.[2]

Tığujıqo Qızbeç Şeretlıqo
ШэрэлIыкъо Тыгъужъыкъо Къызбэч
Portreti Qizbeci şəxsən tanıyan Ceyms Bell çəkib
Portreti Qizbeci şəxsən tanıyan Ceyms Bell çəkib
Şəxsi məlumatlar
Ləqəbi Çərkəzistan
Doğum tarixi
Doğum yeri Şapsığya, Çərkəzistan
Vəfat tarixi
Vəfat yeri Şapsığya, Çərkəzistan
Uşağı Sayı bəlli olmayan döyüşdə öldürülən oğullar
Atası Şeretlıqo Tığuj
Hərbi fəaliyyəti
Mənsubiyyəti Çərkəzistan
Qoşun növü Süvari
Xidmət illəri 1810-1840
Rütbəsi Komandir
Döyüşlər Rus-Çərkəz Müharibəsi

Bioqrafiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]
[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qızbeç adı Qızılbek adının qısa formasıdır və müxtəlif mənbələrdə Ğuz Bek, Ğezil Bek və Kazbek kimi də yazılır. O, Osmanlı sənədlərində Qızıl bəy kimi xatırlanır.[3] Qızbəçin əsl soyadı Şeretlıqodur, Tığujıqo isə "Tığuc oğlu" deməkdir. Tiquc sözü çərkəz adı olmaqla yanaşı, həm də "qurd" deməkdir. Çərkəzlərin "-qo" şəkilçisi ilə bitən həm soyadları, həm də ləqəbləri olub. Bu şəkilçi türk adlarındakı "-oğlu" şəkilçisi ilə sinonimdir.

Qızbəc öz atı ilə. Onu Qızbeç in dostu James Bell çəkib.

Gənclik

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çərkəzlər öz tarixlərini yazmadıqları və bütün məlumatlar kənar mənbələrdən gəldiyi üçün Qızbəçin gəncliyi haqqında məlumat təfərrüatlı deyil. 1777-ci ildə Naşhe (Qərbi Çərkəz: Нашъхьэ), həmçinin Beannaş (Qərbi Çərkəz: Беаннаш) kəndində Şeretlıqo adlı zadəgan bir ailədə anadan olub və hərbi təhsil alıb.

Hərbi karyera

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çərkəz inqilabı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qızbəç gənc olanda Şapsuq bölgəsində Çərkəz inqilabı başladı.[4][5][6] Kəndlilər zadəganlara qarşı üsyan qaldırdılar. Əsilzadə olmasına baxmayaraq, Qızbəc kəndlilərin tərəfini seçdi və 1796-cı il iyunun 10-da kəndli üsyançıları ilə birlikdə vuruşdu. Bu hadisədən sonra Qızbəç yoxa çıxıb. Onun adı 1796–1810-cu illər arasında heç bir mənbədə çəkilmir. Çərkəz şifahi hekayələrinə görə, bu dövrdə Qızbəç ilk olaraq Anapada Osmanlı Paşası Həsən Paşa ilə görüşüb[7] və həcc ziyarətinə gedərək İslam təhsili almış, daha sonra Misirə gedərək Çərkəz Məmlükləri və Mehmed Əli Paşa ilə görüşmüşüb. Onun bu dövrdə Napoleonun ordusuna qatıldığına dair rəvayətlər də var. 1810-cu ildə qəti şəkildə geri gəldi və yazılı mənbələrdə yenidən görünməyə başladı. Bundan sonra o, Çərkəz ordusunda döyüşməyə davam etdi.[8]

Rus-Çərkəz müharibəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Şapsuq bölgəsinin sancağı

İngilis macəraçı Ceyms Bell Qızbeçin cəsarətini yüksək qiymətləndirir və bildirir ki, rus əsgərləri Qızbeçin adını eşidən kimi qaçmağa başlayırlar.[2] Mənbələrdə qeyd olunur ki, rus çarı Qızbeçin fotosunun hazırlanması və alması üçün Qızbeçə müraciət göndərib, Qızbeçin bundan imtina edir.[9]

Rus-Çərkəz müharibəsi Qərbi Çərkəzistana çatanda Qızbeçin mübarizəsi başladı. 1810–1840-cı illərdə rus qarnizonlarına hücum etdi. Bu müddət ərzində o, bütün ailəsinin qətlinə şahid olub. 1821-ci ildə Şapsuq ərazisində rus ekspedisiyasını məğlub etdi.[8]

İngilis Favell Lee Mortimer bunu demişdi:[10]

" Guz Beg adında bir Çerkes vardı (ve belki de hala hayattadır); ve kendisine "Çerkesya Aslanı" lakabını kazandı. Ruslara saldırmak için her zaman küçük adam gruplarını yönetiyordu. Bir gün tarlalarda hasat yapan bazı Rus askerleri buldu. Yaklaştığında, tarlada iki yüz tırpan bırakarak dehşet içinde kaçtılar. O da tırpanları aldı.

Ama bu aslanın başına büyük bir felaket geldi. Bir oğlu vardı. Çocuğu savaşlara ilk götürdüğünde, onu düşmandan asla kaçmaması, tam ortasından geçmesi için görevlendirdi. Bir gün Guz Beg, Rus askerlerinin arasına dalmıştı ki, aniden atına bir top saplandı ve baş aşağı yere savruldu. Aslan askerlerin arasında yatıyordu. Tam ölmek üzereydi ki, aniden genç bir savaşçı onu kurtarmaya koştu; kendi oğluydu! Ama bu kadar çok insan arasında ne yapılabilir ki! Bir Çerkes atlı birliği olay yerine koştu ve Guz Beg'i alıp götürdü; ama oğlunu kurtarmak için çok geç kalmışlardı. Sadece yiğit çocuğun cesedini taşıyabildiler. Guz Beg çok üzüldü; ama yine de ülkesi için savaşmaya devam etti.
Favell Lee Mortimer

"
" «Güz bəy adlı bir çərkəz var idi (bəlkə də indi də var); və özünə "Çərkəz Aslanı" ləqəbini qazandırdı. O, həmişə ruslara hücum etmək üçün kiçik qruplara rəhbərlik edirdi. Bir gün o, tarlalarda bir neçə rus əsgərinin məhsul yığdığını gördü. Yaxınlaşanda dəhşət içində iki yüz dərəni çöldə qoyub qaçdılar. O da tırpanı götürdü. Lakin bu aslanın başına böyük bir fəlakət gəldi. Bir oğlu var idi. Oğlanı ilk dəfə döyüşlərə aparanda ona tapşırdı ki, heç vaxt düşməndən qaçmamaq, onun içindən keçmək lazımdır. Günlərin bir günü Quz bəy rus əsgərlərinin sırasına girərkən qəfildən atına top dəydi və o, başıaşağı yerə yıxıldı. Aslan əsgərlərin arasında uzanmışdı. O, ölmək üzrə idi ki, qəfil gənc bir döyüşçü onu xilas etməyə qaçdı; öz oğlu idi! Amma bu qədər insan arasında nə etmək olar! Çərkəz süvari dəstəsi hadisə yerinə qaçaraq Quz bəgi aparıb; lakin oğlunu xilas etmək üçün çox gecikdilər. Onlar ancaq igid oğlanın meyitini daşıya bildilər. Guz bəg çox üzüldü; lakin o, yenə də vətəni uğrunda mübarizəni davam etdirirdi. »
(Favel Li Mortimer) 		"

1830-cu ildə Yelizavinskaya qalasına hücum edib və qalanı dağıdıb. 1834-cü ildə 1700 əsgərlə 14 minlik rus ordusunu tələyə salaraq məhv etdi. Həmin il o, 1200 əsgərlə daha 6000 nəfərlik rus ordusunu tələyə salaraq məhv etdi.[8] O, bir neçə rus qarnizonunu, o cümlədən Maryanskaya, Georgie, Afepskaya və Apenskayanı məhv etdi. 1837-ci ildə Nikolayev qalasını ələ keçirdi.[8] O, 1838-ci ilin oktyabrında sağ qalan digər uşaqlarının ölümünün şahidi oldu. Orada olan Ceyms Bellin dediyinə görə, Qızbeç təsirlənmədi və "Rəbb nə istəsə" dedi.[2] 1840-cı ildə Waya Tuapse və Chaps qarnizonlarını ələ keçirdi.[8]

Rus generalı Olşevski yazırdı:[11]

" « "Şapsuqlar Qara dəniz sahillərinin ən təhlükəli sakinləri hesab olunurlar... Şapsuqlar öz cəsarətləri və mətanətləri sayəsində hər yerdə bizi böyük itkilərə məruz qoydular. Onların arasında Kazbek Tuğuzukov kimi güclü liderlər də var idi."
(General Melenty Yakovlevich Olshevski) 		"

Ölüm

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qızbəç 29 fevral 1840-cı ildə əməliyyat zamanı aldığı xəsarətlərdən öldü. Ölməzdən əvvəl kəlmə-i şəhadət gətirdi.[7] Həmin vaxt onun altı müxtəlif ölümcül yarası var idi.[12][13][14][15]

İrs

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kazbek/Qızbeç adı bu gün çərkəzlər və ümumiyyətlə Şimali Qafqazlılar arasında ən çox yayılmış adlardan biridir. 2014-cü ildə Rusiya-Çərkəz müharibəsinin 150-ci ildönümündə çərkəz fəallar Qızbəçə heykəl ucaltmaq üçün kampaniyaya başlayıblar.[16] Fandreyzinq 2015-ci ildə başlamışdır. 28 aprel 2018-ci ildə heykəltəraşlıq tamamlandı.[17] Türkiyə Cümhuriyyəti Hacı Qızbeçin xatirəsinə poçt markası hazırlayıb.[7][17][18]

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Milletin Özgürlüğü İçin Canla Başla Mücadele Ettiler!". cherkessia.net. 2021. 15 Ağustos 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 Ağustos 2021.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 James Stanislaus Bell. Journal of a Residence in Circassia: During the Years 1837, 1838 and 1839 (İngilizce). 1840. 12 Mart 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 Mart 2023.
  3. ↑ Çerkeslerin İslamlaşması (Türkçe). İz Yayıncılık. 20 Şubat 2012. ISBN 9789753558716. (#accessdate_missing_url)
  4. ↑ Amjad Jaimukha, p. 156
  5. ↑ "Bir Halk, Farklı İki Dünya". 9 Şubat 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 Aralık 2014.
  6. ↑ Chirg, Razvitie 53–54
  7. ↑ 1 2 3 Kdz. Ereğli Kuzey Kafkasya Kültür Platformu, "Şeretl'ıko Hacı Kızbeç"
  8. ↑ 1 2 3 4 5 Kasht, Ali M. Kizbech
  9. ↑ Как воин, Тугужуко пользовался большим уважением среди противников. Царские генералы вступали с ним в переговоры и неоднократно предлагали перейти на службу России. Император Николай I за большую сумму пытался приобрести у Кызбэча его портрет. Но "лев черкесов" относился с презрением ко всем предложениям русских.
  10. ↑ Far Off; Or, Asia and Australia Described (İngilizce). New York. 1852. 28 Mart 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 Mart 2023.
  11. ↑ Khasht, Ali M. عن شجاعة الشابسوغ
  12. ↑ Архив Раевских: в 5 томах. 3: Письма 1839—1841 гг. СПб.: Тип. М. А. Александрова. ред. и примеч. Б. Л. Модзалевского. 1910. 422.
  13. ↑ Андреев-Кривич С. А. Лермонтов и Кавказ // Новый мир. № 1. М. 1941. 254.
  14. ↑ Роман М. Ю. Лермонтова «Герой нашего времени»: Комментарий (PDF). Л.-М.. 1966. 125.
  15. ↑ Классическое наследие и современность. Л.: Наука; Лен. отд. Редкол.: Д. С. Лихачёв (отв. ред.), М. Б. Храпченко, А. Н. Иезуитов, Ф. Я. Прийма. 1981. 144.
  16. ↑ "www.fond-adygi.ru - Чемсо Газий. Памятник народному герою Хаджи-Кизбечу Шеретлуко". 26 Şubat 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 Şubat 2020.
  17. ↑ 1 2 "Türkiye Posta Pulunda Çerkes Kahramanı…". 12 Nisan 2018. 2023-06-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 Haziran 2023.
  18. ↑ "Тыгъужъыкъо Къызбэч" (adıgey). Адыгэ Макъ. 2 Kasım 2016. 2023-06-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 Haziran 2023.