Tsikloparafinlər - alifatik karbohidrogenlərə bənzəyir. Kimyəvi xassələrinə görə polimetilen karbohidrogenləri doymuş karbohidrogenlərə bənzəyir, buna görə də onlara tsikloparafinlər deyilir.
Tsikloparafinlərin C5-ə qədər karbonu olanları qaz, C5-C15-ə qədər olanları maye, C15-dən çox karbonu olanları isə bərk maddələrdir. Molekul çəkiləri artdıqca onların qaynama dərəcələri və xüsusi çəkiləri yüksəlir. Tsikloparafinlər suda həll olmur.
Parafinlər kimi tsikloparafinlər də əksərən birləşmə reaksiyalarına qabil olmayıb, əvəzlənmə reaksiyalarına asan girişir. Ancaq tsiklopropan və qismən tsiklobutan bu qaydaya tabe olmayaraq birləşmə reaksiyalarına girişir. Bu zaman onların qapalı halqaları qırılır və açıq zəncirli (alifatik) birləşmələr alınır. Aşağıdakı reaksiyaları buna misal göstərmək olar:
Qeyd etmək lazımdır ki, hidrogeni birləşdirmə qabiliyyətinə görə trimetilen, doymamış karbohidrogenlərdən az fərqlənir. Məlumdur ki, nikel katalizatorunun iştirakı ilə etilenə hidrogen birləşdirmək üçün 400C temperatur tələb olunur. Tetrametilen həmin şəraitdə 1800C-də hidrogeni birləşdirib, normal butana çevrilir. Pentametilen isə platin katalizatoru ilə 3000C-də hidrogeni qismən birləşdirə bilər (N.D. Zelinski). Pentametilenin bəzi homoloqları (1,2,4-trimetiltsiklopentan) isə hidrogeni heç bir şəraitdə birləşdirmir. Heksametilen və daha çox karbon halqası olan birləşmələr də bu cəhətdən pentametilenə bənzəyir.
Xlorla başqa tsikloparafinlərə təsir etdikdə əsasən əvəzlənmə reaksiyası gedir və müvafiq xlortsikloparafinlər alınır. Brom ilə təsir etdikdə tsiklopropan bromu birləşdirir və trimetilenbromid əmələ gətirir. Tsiklobutan, brom ilə həm birləşmə. Həm də əvəzlənmə reaksiyası verir. Tsiklopentan və daha çox karbonu olan tsikloparafinlər bromla yalnız əvəzlənmə reaksiyasına girir.
siklobutan halqası (yalnız qızdırmaq şərtilə) HBr və HJ-un təsirindən qırılıb, butilbromid və ya butilyodidə çevrilir.
Yüksək temperaturda tsikloparafinlər permanqanat və başqa qüvvətli oksidləşdiricilərin təsirindən, halqanın qırılması nəticəsində, müvafiq ikiəsaslı turşulara çevrilir. Bu reakrsiyadan tsiklik birləşmənin halqasından neçə karbon atomu olduğunu təyin etmək üçün istifadə edirlər.
Bu məqalə qaralama halındadır. |