Vaxş çayı

Vaxş (Surxob; tac. Вахш; fars. وخش‎, qırğ. Кызылсуу) — Tacikistan və Qırğızıstanda çay. Pənc çayı ilə birləşir və Amudəryanı formalaşdırırlar. Çayın uzunluğu — 524 km, su toplayıcı hövzənin sahəsi — 39 100 km²-dir. Orta illik su sərfi aşağı axarlarda 666 m³/s-dir[1]. Vaxş toponimi mövcud versiyalardan birinə görə qədim tacik sözü olan vaxş — "çiçəklən, artan su", və ya "müqəddəs su" mənasını verir[2].

Vaxş çayı
Ölkə
Mənsəbi Ceyhun
Uzunluğu
  • 524 km
Su sərfi 156 m³/s
Hövzəsinin sahəsi 39.100 km²
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Ümumi məlumat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Vaxş hövzəsində ümumi sahəsi 1737 km² olan 569 dağ gölü var. Göllər əsasən 2800–3500 m yüksəkliklərdə yerləşir. Vaxş, Nurek, Sarband və Kurgan-Tube şəhərləri Vaxş çayının vadisində yerləşir. Vaxş və Qızılsu çaylarının su hövzələrini Vaxş silsiləsi ayırır. Vaxş çayının mənsəbində Tiqrovaya Balka Təbiət Qoruğu yerləşir. Çay hövzəsində zəng qızıl yataqları var.[3]

Çay öz başlanğıcını Pamir dağlarından, E. Korzhenevskaya zirvəsinin yaxınlığından götürür (dəniz səviyyəsindən 7105 m yüksəklikdə). Qızılsu və Muksu çaylarının birləşməsindən formalaşır.[4] Hövzənin böyük hissəsi Pamir dağ sisteminin daxilindədir. Yuxarı axarlarında Surxob adlanır və qərbə doğru axır. Obihinqou çayını soldan qəbul etdikdən sonra Vaxş adlanır və cənub-qərbə dönür.

Vaxş çayı əsasən dar dərə ilə axır. Bəzİ yerlərdə dərənin dərinliyi çox böyük olur. Mənsəbinə 170 km qalmış çay Vaxş vadisinə çıxır. Çayın suyu suvarmada istifadə edildiyindən bir çox qollara ayrılır.

Çay əsasən buzlaq-qar, az dərəcədə yağışla qidalanır. Buzlaqların intensiv əriməsi dövründə yüksək səviyyə müşahidə olunur: may-sentyabr aylarında, noyabr-aprel aylarında aşağı səviyyə. Orta axarlarında orta su sərfi 660 m³ / s, ən böyük (iyulda) — 3120 m³ / s, ən kiçik (fevralda) — 130 m³ / s. Vaxşın suları, digər Orta Asiya çayları kimi yüksək bulanlıqlığı ilə xarakterizə olunurdu (4.16 kq / m³). ​​Lakin Nurek su-elektrik stansiyası tikildikdən sonra su şəffaf və mavi rəngdə oldu.

Vaxş çayının suyundan suvarma və su təchizatı, eləcə də elektrik enerjisi istehsal etmək üçün geniş istifadə olunur. Çaydan Vaxş və Şuroabad kanalları çəkilib. Çayın aşağı axarında naviqasiya mövcuddur. Çayın sahilində (aşağı axarlarında) şəhərlər və kəndlər var: Sarı-daş, Daroot-Korgon, Darband, Nurek, Kurgan-Tube.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]


  1. ↑ Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; БРЭ adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  2. ↑ Е. М. Поспелов. Географические названия мира (Второе, стереотипное издание). Москва: Русские словари; Астрель; АСТ. 2001.
  3. ↑ Массальский В. Вахш // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1892. — Т. Va. — С. 652–653.
  4. ↑ Вахш (река в Тадж. ССР) // Брасос — Веш. — М. : Советская энциклопедия, 1971. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969–1978, т. 4).