Yakut üsyanları

Yakut üsyanları - 1921-1928-ci illərdə Yakutiyada baş vermiş üsyanlar silsiləsi.

Yakut üsyanları
Tarix	1921-1928
Yeri	Yakutiya
Səbəbi	Yakutiyadakı ağ hərəkatın hakimiyyəti ələ keçirmək cəhdi (ilk qiyam) Tunqusların RSFSR-nin tərkibindəki Tunqusiyanın müstəqilliyinə nail olmaq istəyi (ikinci qiyam) Konfederalistlərin Yakutiyanın RSFSR-dən müstəqilliyini əldə etmək istəyi (üçüncü qiyam)
Nəticəsi	Ağ hərəkatın məğlubiyyəti (ilk qiyam) Tunqusların məğlubiyyəti (ikinci qiyam) Konfederalistlərin məğlubiyyəti, Yakutiyadakı ziyalılara qarşı repressiyaların intensivləşməsi (üçüncü qiyam)
Münaqişə tərəfləri
RSFSR (1921-22) SSRİ Qırmızı Ordunun yerlərdəki birlikləri, BDSİ-nin Şimal-Şərq ekspedisiyası Ağ hərəkat Mladoyakutsk Orta-Kasıb Kəndlilərin Milli Sovet Sosialist Partiyası(konfederalistlər)[1]
Komandan(lar)
Qriqori Sıroejkin[2] İvan Strod başqaları Ağ hərəkat: Mixail Korobeynikov Anatoli Pepelyaev İvan Yanıqin Vasiliy Rakitin Konfederalistlər: Pavel Ksenofontov Mixail Artemyev

Üsyanlara Yakutiyanın müxtəlif bölgələrində 1921-1923-cü illərdə bolşeviklər və Ağ ordu arasında,^[3] 1924-1925-ci illərdə Yakutiya MSSR-nin səlahiyyətliləri və Tunqus üsyançıları adlanan birliklər, 1927-1928-ci illərdə BDSİ (Birləşdirilmiş Dövlət Siyasi İdarəsi) və konfederalistlər olaraq adlandırılan (həmçinin ksenofoblar kimi də bilinən) qrup arasında baş tutan silahlı toqquşmalar daxildir.^[2].

1921-1923-cü illərdə baş tutan Yakut üsyanı Rusiya vətəndaş müharibəsi ərzində aparılan döyüş əməliyyatlarından biri idi.^[3]

Tunquska antibolşevik üsyanı Tunqus xalqının müstəqilliyini hədəfləmişdi.^[4][5]

Konfederalist hərəkat Yakutiyanın RSFSR-nin tərkibindən ayrılaraq, daha sonra qurulacaq SSRİ-yə suveren bir respublika kimi daxil olmağı tələb edirdi.^[6] Onlar öz qanunlarını və məhkəmələrini, Yakut təbii sərvətlərinin SSRİ tərəfindən istismarının dayandırılmasını və SSRİ-dən müstəqil bir hökumətin qurulmasını tələb etdilər.^[2]

Əsas məqalə: Yakut üsyanı

Üsyan 1921-ci ildə Ayano-Mayski rayonunda başlayıb. Üsyana yakut G.V. Efimov rəhbərlik edirdi, kornet Mixail Korobeynikovun rəhbərliyində olan Ağ Qvardiya da ona qoşulmuşdu. Qiyamları Yakut Vilayət İdarəetməsi təşkil edirdi, Yakut üsyan ordusu da yaradılmışdı. İdarəetmə 1922-ci ildə Vladivostoku idarə edən Merkulov qardaşlardan kömək istəsələr də, buna nail ola bilmədilər.^[3]

Daha sonra Merkulovlar Mixail Diterixskə əvəzlənildi. Onunla birlikdə general leytinant Anatoli Pepelyaev və general mayor E.K. Vişnevski 1922-ci ilin yayına qədər birliklər formalaşdırdılar. Bu birliklər eyni ilin payızında Ayan limanındakı "Müdafiəçi" və "Batareya" gəmilərinə gəlib çıxdılar.^[3]

Pepelyaevin bölüyü quruya çatdıqdan sonra Yakutska getdi. 1923-cü ilin martındakı məğlubiyyətinin nəticəsi olaraq o, sahilə doğru geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı.^[3]

1923-cü ilin yayında Pepelyaev Stepan Vostresovun komandirlik etdiyi çekistlərin səyyah bölüyü tərəfindən məğlub edildi.(Oxotsk-Ayan əməliyyatı) Onun ordusunun sadəcə polkovnik Sivkov, Anders, Stepan və Leonov tərəfindən idarə olunan hissələri qurtula bildi. Pepelyaevin rəhbərliyindəki ordu hissəsi (230 əskər və 103 zabit) təslim oldu.^[3]

Pepelyaevin birliyindən başqa, 1920-ci ildən Oxotskda kapitan Yaniginin idarəçiliyində üsyan bölüyü var idi. 1921-ci ildə onlara Vladivostokdan gələn Boçkaryovun birliyi qoşuldu. 1922-ci ilin payızında Vladivostokdan gələn general Vasili Rakitin birliyin idarəsini ələ keçirdi. Eyni ildə Rakitinin birliyi Yakutska yollansa da, kapitan Mixailovskinin bölüyü şəhərdə qalmışdı. Eyni ilin yayında Oxotsk tutuldu. Yanigin qaça bildi, Rakitin öldürüldü.^[3]

Sibir xüsusi qüvvələri və həmçinin, Nestor Kalandarişvilinin süvari qoşun birliyi üsyanın basdırılmasında iştirak etdi.

Əsas məqalə: Tunqus üsyanı

1925-ci ildə yakut Mixail Artemyev və tunqus Pavel Karamzin idarəçiliyi altında Tunqus üsyanı olaraq adlandırılan üsyan Yakutiyada baş verdi.^[7] Üsyançılar Ayan limanından başqa, Nelkan kəndini tutmuşdular. Üsyanlardakı məqsəd dünya ictimaiyyətinə səslənmək və Tunqus xalqının müstəqilliyinin tanınmasına nail olmaq idi. Üsyan qiyamçıların təslim olması ilə sona çatdı.^[4][5]

Üsyanın sentyabrın 15-də başlanması planlaşdırılırdı, ancaq konfederalistlər haqqında şayiələrlə əlaqəli olan kütləvi repressiyaların başlaması (repressiyaların səbəbi həm də YMSSR daxili ticarətinin narkoman müavini olan D. D. Yakovlevin denonsasiya idi) üsyan planları ilə toqquşdu.^[6] Repressiyalara baxmayaraq Artemyev başda olmaqla bir çox konfederalist çekistlərdən yayınmağı bacardı.^[2] 16 sentyabrda Pavel Ksenofontov, S. Mixaylov və P. Omorusovun rəhbərliyi ilə üsyançı dəstənin yaradılması başladı. Sentyabrın 28-də konfederalistlərin ilk iclasında "silahlı nümayiş" - müstəqillik əldə etmək çağırışı ilə Yakutiya üzərində yürüş keçirmək qərara alındı.^[6]

Oktyabr ayında Petropavlovsk kəndi Artemyevin komandanlığı altında konfederalistlərin dəstəsi tərəfindən işğal edildi (Atlasovun digər mənbələrinə görə^[2]). Orada 18 Tungus dəstəsi konfederalistlərə qoşuldu və tezliklə Mixaylov dəstəsi kəndə gəldi. Seçkilər keçirildi, nəticədə Mixailov komandir oldu və Artemyev dəstənin qərargah rəisi oldu.^[6]

Eyni zamanda Yakutiyada döyüşlər başladı: Pokrovsk kəndi Olmarukovun dəstəsi tərəfindən işğal edildi, Yakut və Olekminski bölgələrində döyüşlər getdi, konfederalistlər Ust-Mayski, Meginsky və Amginsky uluslarında hərbi əməliyyatlara başladılar.^[2]

Konfederalistlərə qarşı mübarizə aparmaq üçün oktyabrın 6-da JACC-nin III Fövqəladə Sessiyası çağırıldı. Bunun üzərinə Yakutsk vilayət komitəsinin katibi Baykalov K. K konfederalistləri "quldurlar" və onların rəhbərlərini "illüziya ilə sərxoş olan elementlər" elan etdi.^[6] Sov.İKP (B) Siyasi Bürosunun bir fərmanına əsasən, qiyamın yatırılması üçün bütün məsuliyyət BDSİ-nin Şimal-Şərq ekspedisiyasına verildi.^[2]

Noyabrın 8-də Artemyev dəstəsi Abaqa kəndini ələ keçirməyə çalışdı, lakin pionerlərin müqaviməti ilə qarşılaşdı; qan tökmək istəməyən Artemyev geri çəkilməyi əmr etdi. Bundan sonra, dəstə əvvəllər tutulan BDSİ agentlərinin sərbəst buraxıldığı Tabalah kəndinə getdi.^[6]

Noyabrın 18-də, Qərb Kangalassky ulusunun Caral kəndində BDSİ ilə Mixaylov dəstəsi arasında atışma baş verdi.^[6]

Noyabrın 22-də Mytattsı kəndində P. Omorusov və İ. Kirillovun 30 və 26 nəfərlik dəstələri birləşdi.^[6]

Dekabrın 4-də Bor kəndində konfederalistlərin toplantısı keçirildi və bu iclasda Ksenofontov Mərkəzi Komitənin baş katibi seçildi. Mərkəzi Komitənin üzvlüyünə P. Omorusov, G. Afanasyev və daha altı konfederalist seçildi. Ksenofontovun əmisi oğlu İ. Kirillov, həmçinin M. Artemyev və A. Omorusova Mərkəzi Nəzarət Komissiyasının (Mərkəzi İdarəetmə Komissiyası) üzvü oldular.^[6]

Sonra konfederalistlər Petropavlovsk kəndində geri çəkilməyə başladılar.^[6]

16 dekabrda Konfederalistlərin qüvvələri bölündü. 40 nəfərdən ibarət bir qrup Mixaylov Şərqi Kangalassky ulusuna getdi. Artemyev və Kirillovun 70 nəfərlik dəstəsi Namtsı kəndi vasitəsi ilə Dupsinsky ulusuna doğru irəlilədilər.^[6]

Daha sonra dekabr ayında Konfederalistlər ilə Qırmızı Ordu arasında atışma baş verdi, nəticədə bir Qırmızı Ordu əsgəri öldü. Şərqi Kangalassky ulusundakı Xaryyalax kəndində daha bir toqquşma baş verdi, nəticədə Konfederalistlərdən 7 nəfər həlak oldu və onlar Maya kəndinə getmişlər. Sonra Mixaylov dəstəsi beş ulusdan keçdi, kənd toplantılarında Yakut və Rus dillərində insanlara müraciət oxudu. Kirillovun dəstəsi Xatırık kəndində hücuma məruz qaldı. Konfederalistlər İvan Strod və digər komandirlərin rəhbərliyi altında BDSİ bölmələri tərəfindən təqib edildi. Dupsinsky ulusunda birləşən Mixailov və Kirillovun dəstələri Amga çayının ağzına çatdı. Sonra yenidən bölündülər: Mixaylov dəstəsi Ksenofontovla birləşmək üçün Qorni ulusa tərəf getdi, Artemyev və Kirillov dəstəsi isə Ust-Aim qəsəbəsinə qədər irəlilədilər.^[6]

Partiyanın proqramını təbliğ etmək olan "silahlı nümayiş" məqsədinin artıq əldə olunduğunu nəzərə alaraq, kommunistlərin amnistiya vədlərinə inanan Ksenofontov 1928-ci il yanvarın 1-də təslim oldu.^[6]

Ksenofontovdan məktub aldıqdan sonra Mixailovun dəstəsi 27 yanvarda Amginsky ulusunda təslim oldu.^[6]

Fevralın 6-da Artemyev və Kirillov dəstəsi təslim oldu. Bununla, altı aylıq "silahlı nümayiş" başa çatmışdı.^[6]

Mart ayında Bolşeviklər Ümumittifaq Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin xüsusi məhkəmə komissiyası Y. V. Poluyanın rəhbərliyi ilə Yakutiyaya gəldi. Aralarında qiyamla əlaqəsi olmayan 128 nəfər güllələndi, 130 nəfər müxtəlif həbs cəzaları aldı. Repressiya olunanlar arasında qiyam haqqında heç nə bilməyən və hətta onu qınayan görkəmli ziyalılar da var idi.^[6]

Xüsusilə, iyun ayında konfederalistləri qınayan Saxa Omuk cəmiyyətinin üzvləri repressiya edildi. Avqust ayında Moskvadan gələn bir sərəncama əsasən, vəzifələrindən aşağıdakılar çıxarıldı: Yatsik Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri Maksim Ammosov, Yakutsk Regional Komitəsinin katibi İsidov Baraxov və başqaları.^[6]

• Папчинский А. Тумшис М. 1937. Большая чистка. НКВД против ЧК. 2014. ISBN 5457275353.
• Ковлеков, С. И. Боякова, С. И. Тунгусское восстание 1924-1925 гг. Якутск: Издательство ЯГУ. 2005. ISBN 581760051X, 9785817600513.
• Пронякин К. А. Охотский район чуть не стал Тунгусией. // Дебри-ДВ, 08.08.2009; «Хабаровский Экспресс», № 42, 14.10.09.14.10.09.