Yel iyəsi

Yel iyəsi - Türk, tatar ve altay mifologiyasında külək ruhu. Çel (Cel, Şil) iyəsi olaraq da bilinər. Monqollarar Salhın (Halhın) Ezen deyərlər.

Xüsusiyyətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Küləyin qoruyucu ruhudur. Hər külək üçün fərqli bir iye vardır. Türklərdə külək sürəti və fövqəltəbii gücləri anımsattığı üçün daim maraqlı bir mövzu olmuşdur. Xaqas xalq mədəniyyətində də "Şil Ezi" adında bir külək iyəsine rast gəlinir. Külək iyəsinin adı Azeri xalq inancında "Heydər" olaraq da xatırlanar.

Heydər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Heydər, Yel İyesine Azəri mədəniyyətində verilən addır. Xalq arasındakı bir rəvayətə görə, yeddi rəngdə yumaq dolayıb qıçının altına qoyduqdan sonra, əsən külək səbəbiylə yumaq diyirlənib getdiyi üçün Heydərə əsəbiləşən Fatma qadın, belindəki ox və yayı çıxarıb onu vurmaq istəmişdir. Yayı düz tutmadığı üçün, Heydər isə gülərək qaçıb, Fatma qadının yünlerini göyün yeddinci qatına qucaqlamışdır. Beləcə göy qurşağı yaranmışdır. Azeriler harman savrulduğunda küləyi çağırmaq üçün belə qışqırarlar;

Heydər, Heydər, es də gəl,
Yeddi harman basta də gəl!
Heydər, Heydər, çörək ver, kəslərə ürək ver,
Harmanları yığmaya sərin sərin külək ver.

Daha sonra da "Heydər ata, gel payını götür!" deyə özünə müraciət edərlər. Qazaxlar da harman sovurduqları vaxt külək olmasa, "Külək Sahibi" olaraq bilinən "Mir Xayder" dedikləri ruhu "Mir Xayder, Mir Xayder, gel Mir Xayder!" deyə çağırırlar.

Küləklərə görə iyeler[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müəyyən olunmuş külək adları bu şəkildədir və hər birinin iyəsi vardır.

  1. Ağyel (Ağcaayel): Şərqdən əsər.
  2. Bozyel (Bozcayel): Şərqdən əsər.
  3. Göyyel (Göyceyel): Qərbdən əsər.
  4. Qıryel (Qırcayel): Qərbdən əsər.
  5. Qızılyel: Cənubdan əsər.
  6. Alyel: Cənubdan əsər.
  7. Qarayel: Şimaldan əsər.
  8. Quzyel: Şimaldan əsər.
  9. Günyeli (Künyeli): Cənubdan / Gündüz əsər.
  10. Tünyeli (Dünyeli): Şimaldan / Gecə əsər.
  11. Alaqyel: Şimal-şərqdən əsər.
  12. Azaqyel: Şimal-şərqdən əsər.
  13. Qorumyel: Cənub-şərqdən əsər.
  14. Çaxmakyel: Cənub-şərqdən əsər.
  15. Tərsyel: İsti əsər.
  16. Çölyeli: Samyeli. Çöllərdən əsər.
  17. Uluyel: Fırtına deməkdir.
  18. Ilıyel: Dənizdən əsər.
  19. Isıyel: Dənizdən əsər.
  20. Tanyeli: Sabah əsər.
  21. Yağaryel: Yağmur rüzgarının.
  22. Qanyel: Qasırğa deməkdir.

Etimologiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

(Yel / Yil / İl) kökündən törəmişdir. Əsinti mənası vardır. Havanın yer dəyişdirməsi səbəbiylə meydana gələn axın. Ruh, can, sirr kimi anlamlarla eyni kökdən qaynaqlanır. Külək, esinti deməkdir. Bundan başqa, can, ruh, cin kimi mənaları kök içində daşıyar. Yel girməsi anlayışı bu anlayışın ən diqqətə çarpan göstəricisidir. Məsələn şamanın, trans halındakı ruhuna "Yelgen" adı verilər. Yeleğen isə yel kimi sürətli, sürətli mənasını verər.

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0)  (türk.)
  • Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, Yurt Yayınevi (S. - 608)

Mifologiya ilə əlaqədar olan bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.