Yeni beynəlxalq iqtisadi nizam

Yeni beynəlxalq iqtisadi nizam (YBİN) — “iqtisadi müstəmləkəçiliyi” aradan qaldırmağa yönəlmiş iqtisadi təşəbbüslər toplusudur.[1]

Təkliflər Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyası tərəfindən 1974-cü il mayın 1-də qəbul edilmiş “Yeni beynəlxalq iqtisadi nizamın yaradılması haqqında Bəyannamə”də öz əksini tapmışdır.[1] O, hazırkı beynəlxalq iqtisadi nizamın “inkişaf etməkdə olan ölkələrin əksəriyyətinin müstəqil dövlətlər kimi mövcud olmadığı bir vaxtda qurulduğunu və bu, bərabərsizliyi davam etdirdiyini” qəbul edir. “Yardım deyil, sadəcə ticarət” prinsipinə əsaslanaraq, YBİN ticarət, sənayeləşmə, kənd təsərrüfatı istehsalı, maliyyə və texnologiya transferində dəyişikliklərə çağırır.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yeni beynəlxalq iqtisadi nizam ideyası İkinci Dünya Müharibəsindən sonra müstəmləkəsizləşdirmə təcrübəsindən yaranmışdır. Dekolonizasiya olunmuş ölkələr siyasi suverenlik əldə etdilər, lakin "hiss etdilər ki, onların de-yure siyasi müstəmləkəçiliyi sona çatdı, ancaq faktiki iqtisadi müstəmləkəçiliklə əvəz olundu". Daha ədalətli beynəlxalq sistemə nail olmaq üçün bu missiya həm də 1938-ci ildən 1966-cı ilə qədər iki dəfədən çox artmış inkişaf etmiş və az inkişaf etmiş ölkələr arasında qlobal milli gəlirin payında bərabərsizliyin artması ilə əsaslandırılmışdır.[2] 1964-cü ildə təsis edildiyi vaxtdan Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ticarət və İnkişaf üzrə Konfransı (UNCTAD), əlaqəli 77 Qrupu və Qoşulmama Hərəkatı ilə birlikdə YBİN-nın müzakirəsi üçün mərkəzi forum olmuşdur. YBİN-in əsas mövzularına həm suveren bərabərlik, həm də öz müqəddəratını təyinetmə hüququ daxildir, xüsusən də söhbət təbii ehtiyatlar üzərində suverenlikdən gedir.[2] Digər əsas mövzu beynəlxalq müqavilələrə əsaslanan yeni ticarət nizamının və əmtəə qiymətlərinin sabitləşdirilməsi üçün ümumi fondun yaradılmasının zəruriliyi idi. Beynəlxalq ticarətin yenidən qurulması həm də inkişaf etməkdə olan ölkələrin ticarət şərtlərinin yaxşılaşdırılmasının mərkəzi vasitəsidir, məsələn sənayeləşmə yolu ilə inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadiyyatlarını şaxələndirmək, inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadiyyatlarını Karib Birliyi kimi regional azad ticarət bloklarına inteqrasiya etmək, inkişaf etmiş ölkələrə tarifləri azaltmaq və azad ticarətə digər maneələr, ümumi ticarət üstünlüklərini genişləndirmək və ticarət maneələrini azaltmaq üçün digər razılaşmaları inkişaf etdirmək. Beynəlxalq iqtisadi sistemin yenidən təşkili ilə bağlı bu təkliflər həm də aparıcı dövlətlərin və xüsusən də ABŞ-ın xeyrinə olan Bretton-Vuds sistemində islahatların aparılmasını nəzərdə tuturdu. Bu təkliflər toplusu, inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında iqtisadi inkişaf tempinin və bazar payının artırılmasının, xeyriyyəçilik və inkişafa yardıma hazırkı vurğudan daha effektiv şəkildə aclıq və ümidsizlik kimi qlobal problemlərlə mübarizə aparacağını bəyan edirdi.[3] Qoşulmama Hərəkatı ölkələri arasında aparılan bu təbliğat həm də o dövrdə bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələrdə mövcud olan dekolonizasiya hərəkatının davamı kimi də qiymətləndirilə bilər.[2] Bu nöqteyi-nəzərdən siyasi və iqtisadi ədalət müstəqillik hərəkatlarının uğurunu və müstəmləkəsizləşdirmə prosesinin tamamlanmasını ölçmək üçün göstəricilər kimi qəbul edilirdi.

Əsas prinsiplər və islahatlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

YBİN-nin əsas prinsipləri bunlardır:

  1. Bütün dövlətlərin daxili işlərinə qarışmamaqla suveren bərabərliyi, dünya problemlərinin həllində səmərəli iştirakı və öz iqtisadi və sosial sistemlərini yaratmaq hüququ;
  2. Hər bir dövlətin öz təbii ehtiyatları və inkişafı üçün zəruri olan digər iqtisadi fəaliyyətlər üzərində tam suverenliyi, həmçinin transmilli korporasiyaların tənzimlənməsi;
  3. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin ixrac etdiyi xammal və digər malların qiymətləri arasında ədalətli və ədalətli əlaqə;
  4. Müvafiq texnika və texnologiyaların ötürülməsi üçün kifayət qədər maliyyə resursları və imkanların təmin edilməsi yolu ilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə sənayeləşməni təşviq etmək üçün ikitərəfli və çoxtərəfli beynəlxalq yardımın gücləndirilməsi.[4]

YBİN üçün tələb olunan əsas islahatlar:

  1. Beynəlxalq ticarət qaydalarının, xüsusən də xammal, qida, güzəştli və qarşılıqlı sistemlər, əmtəə müqavilələri, daşınma və sığorta ilə bağlı qaydaların nəzərdən keçirilməsi;
  2. Beynəlxalq valyuta sisteminin və digər maliyyələşdirmə mexanizmlərinin inkişafın tələblərinə uyğunlaşdırılması üçün islahatların aparılması;
  3. Texnologiya transferi üçün maliyyə stimulları və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə sənayeləşmə layihələrinə yardım. Bu məqam müstəmləkə dövründə çox məhdud xammala yönəlmiş iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi üçün vacibdir.
  4. Daha geniş fərdi və kollektiv muxtariyyət, daha çox iştirak və beynəlxalq ticarətdə iştirakın artırılması üçün Cənubi Yarımkürə ölkələri arasında əməkdaşlığın təşviq edilməsi.[4] Bu əməkdaşlıq inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında iqtisadi əməkdaşlıq adlanır və bu əməkdaşlıq müstəmləkə asılılığı ilə əvəz olunur. Kollektiv özünü təmin etmək üçün ticarət, istehsal və bazarlara əsaslanan yeni əlaqələr qurur.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 "Declaration on the Establishment of a New International Economic Order". 1974. 2021-08-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-12-17.
  2. ↑ 1 2 3 Anghie, Antony. "Inequality, Human Rights, and the New International Economic Order". Humanity. 10 (3). 2019: 429–442. doi:10.1353/hum.2019.0016. ISSN 2151-4372.
  3. ↑ Horn, Norbert. «Normative problems of a new international economic order.» Journal of World Trade 16.4 (1982): 338—351.
  4. ↑ 1 2 Mahiou, Ahmed. "Introductory Note, Declaration of the Establishment of a New International Economic Order". UN Audiovisual Library of International Law. 2021-05-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-12-17.