Yer iyəsi

Yer iyəsi — türk, altay və monqol mifologiyalarında ərazi və torpağın qoruyucu ruhu. Cer (Çer) iyəsi də deyilir. Eyni mənalı olaraq Orun (orın, Urun, urine) iyəsi təbiri də istifadə edirlər. Moğollar Gazar Ezen deyərlər. Torpağın qoruyucu ruhudur.

Hər ərazinin, hər tarlanın fərqli bir iyəsi vardır. Olduqca iri bədənli, uzun boylu və geniş addımlar atan orta yaşlı bir qadındır. Əkili tarlaları qoruyar. Tarla iyəsi adlı başqa bir iye də bənzər xüsusiyyətlərə malikdir. Hər il hasattan əvvəl qurban verilir. Torpağın hər arvadından yaşayır. İlan qılığında torpağı qoruyar. İnanca görə ayı, adının deyildiyini torpaqdan eşidir. Anadoluda yerin qulağı var deyimi də bunu ifadə edir. Ayının yaşadığı yer də torpaq və yeraltıdır. Yer yalnız ayı ilə deyil, qurd, ilan və bənzəri canlılar hətta insan ilə də ünsiyyət qura bilər. Bu inanc ilan, qurd və bənzərləri üçün də etibarlıdır. Şumerlerde də fısıldanan sözü küləyin işttiği və apardığı inancı vardır. Torpağın içində heç bir gizli tutmayacağı istiqamətində bir andı olduğu deyilər, bu səbəblə gizlicə öldürülüb torpağa basdırılan hər kəsin bir şəkildə yerinin olmasını təmin edəcəyi də ifadə edilir.

Yer iyəsi ilə əlaqəli və bənzər bir varlıqdır. Türk, tatar və altay xalq inancında qır (və ya bozqır) ruhudur. Gır iyəsi (Kır İyesi) və ya Yazı (Cazı) iyəsi olaraq da deyilər. Monqollar Dala (Dele) Ezen deyərlər. Uzun əlli, uzun qollu, uzun barmaqlı, yarı insan, yarı yarı ağac görünüşlüdür. Tek ağaclarda və ya çalılarda yaşayır. Çölləri qoruyar. Çöllərdə başı dərdə girən insanlara kömək edər. Ona çörək qırıntıları və bir dəstə əkin saçı olaraq verilir. Söz eyni zamanda boz rəng mənasına da gəlir.

(Yer/Cer/Çer) kökündən törəmişdir. Torpaq. Yer üzü, dünya. Yerləşmək feli ilə düşünüldüyündə, üzərində yaşanan edən deməkdir. Yerçi / Yırçı rəhbər mənasını verər.

• Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0)  (türk.)

Mifologiya haqqında olan bu məqalə bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.