Yol iyəsi

Yol iyəsi - türk ve altay mifologiyasında yol ruhu. Col (Zol) iyəsi də deyilir. Yolların qoruyucu ruhudur. Hər yol üçün fərqli bir iye vardır. Yol eyni zamanda qanun və nizamı, xoşbəxtlik və rahatlığı təmsil edir. Taleh və düzgünlük kimi anlayışları içərisində saxlayır. Yol doğru bilinəni etmək deməkdir. Yol iyəsi, pis niyyətli insanları hər gün getdikləri yoldan şaşırtabilirmiş. Heç gözlənilməz bir anda bu cür insanlar bildik bir yoldan gedərkən özlərini qaranlıq meşə içində bulurlarmış. Bəzən də qar fırtınasında insanlar evləri ətrafında dolanıb dayanarlar, evə gələcək yolu tapa bilmədən donub ölebilirlermiş. Səhər olunca kəndlilər yolunu çaşmış və donmuş insanı evin ətrafında bulurlarmış. "Çerçi" sözcü kənd kənd gəzən səyyar satıcı deməkdir və nağıllarda yollarda həmişə onlara rast gəlinir. Çerçi/Carçı monqollara da eyni mənanı verər. Köhnədən eşşək və ya qatırlar ilə gəzən çerçilərə 1900-cü illərin sonra belə rast gəlmək mümkün idi, bir qismi isə kiçik kamyonetlerle bu işi görürdülər. Yolların digər ən əhəmiyyətli ünsürləri isə quldurlar ("uğrular") və qaraçılardır. "Yolak iyəsi" isə cığırın qoruyucu ruhudur. Keçidlərin də iyeleri vardır, məsələn yakutlarda "Attuk İçi", keçidləri və aşakları qoruyan ruhları ifadə etməkdə istifadə edilən bir anlayışdır. Yollar türk mədəniyyətində istiqamətlər ilə əlaqəlidir və qalalarda və şəhərlərdə çıxış qapıları da istiqamətlərlə göstərilir, bu qapılardan yollar göstərilən istiqamətlərə doğru gedər. Monqollarda Zol Zayağçı (Yol Yaradan) yəni qədəri təyin edən şəklində təyin olunan bir ongun vardır və Zar Zargaçı (Yar Yargıcı) yəni ədalət təmin edən ilə bir iqlim təşkil edirlər. Monqolca Zol, taleh deməkdir. Yol Yayağçı 19 yolun birləşdiyi yerdə yaşayır. Yar, yarım mənasında ola bilər çünki tək kolludur. Məsələn, bu anlayış və yanaşma Pir Sultan Abdal'da ən kəskin şəkildə aşağıdakı şəkildə ifadəsini tapmaqdadır.

Qazılar müftüler fətva yazarsa
İşdə kəmənd işdə boynum aşarsa
İşdə xəncər işdə başım kəssə
Dönen dönsün mən dönmezem yolumdan

Etimologiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

(Yol / Yul / Zol) kökündən törəmişdir. Nəqliyyatda istifadə edilən təşkil edilmiş, uzanıb gedən ərazi hissəsi. Yaşayış sahələrini bir-birinə bağlayan düzlenmiş torpaq parçası. Bundan başqa üsul, üslub, dini tətbiq və həyat mənalarını da məcazi ehtiva edər. Yol anlayışı şərq cəmiyyətlərində və Türklərdə əhəmiyyətli bir yerə malikdir. Yolçu sözünün peyğəmbər mənası da mövcuddur. Yula sözü də eyni kökdən gəlir və məşəl, bulaq, ruh deməkdir.

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]