Yol nişanları

Yol nişanları — nəqliyyat vasitələrinin təhlükəsiz hərəkətini təmin etmək, yol hərəkəti iştirakçılarına müəyyən informasiyanı bildirmək üçün qurulan standartlaşdırılmış qrafiki nişanlardır.

Yol nişanları müxtəlif ölkələrdə bir-birindən fərqlənsə də, ümumi prinsip etibarilə eynidir. Faktiki olaraq bütün dünyada olan yol nişanları sistemlərinin əksəriyyəti avropa və ingilis sisteminə yaxındır. Bu sistem Avropa, o cümlədən Azərbaycan^[1] və dünyanın bir çox başqa ölkələrində "Yol nişanları və siqnallar haqqında" Vyana konvensiyasına əsasən nizamlanır.

Yol İşarələri və Siqnalları üzrə Vyana Konvensiyası kimi beynəlxalq konvensiyalar müxtəlif ölkələrdə yol nişanlarının müəyyən dərəcədə vahidliyinə nail olmağa kömək etmişdir. Ölkələr də çaşqınlığın qarşısını almaq üçün birtərəfli qaydada (müəyyən dərəcədə) digər ölkələri izləmişlər.^[2]

Yol nişanlarını bir neçə növə bölmək olar. Məsələn, 30 iyun 2004-cü ildə 52 ölkənin imzaladığı Yol İşarələri və Siqnalları üzrə Vyana Konvensiyasının (1968) 1-ci Əlavəsi səkkiz nişan kateqoriyasını müəyyən edir:

• Xəbərdarlıq nişanları — hərəkət zamanı şəraitə uyğun tədbirlər görülməsi tələb edilən yolun təhlükəli sahəsinə yaxınlaşma və təhlükənin xarakteri barədə yol hərəkəti iştirakçılarına məlumat verir;
• Üstünlük nişanları — yolayrıcılarını, yolun hərəkət hissəsinin kəsişmələrini, habelə əks istiqamətlərdə hərəkət edən iki nəqliyyat vasitəsinin eyni zamanda keçməsinə imkan verməyən dar sahələrini keçmək növbəliyini göstərir;
• Qadağan nişanları — yol hərəkəti iştirakçılarının hərəkətlərinə müəyyən məhdudiyyətlər qoyur, yaxud onları ləğv edir;
• Məcburi hərəkət istiqaməti nişanları — sürücülərə nəqliyyat vasitələrinin hərəkətinin icazə verilmiş istiqamətini, sürətini, müvafiq nəqliyyat vasitələrinin hərəkətini, eləcə də piyadaların hərəkəti üçün nəzərdə tutulan yolları göstərir;
• Xüsusi tənzimləmə nişanları — Xüsusi tənzimləmə nişanları bir və ya bir neçə hərəkət zolağına aid olan tənzimləmə və ya təhlükə xəbərdarlığını göstərmək, avtobuslar üçün ayrılmış zolaqları göstərmək, yaşayış sahəsinin başlanğıcını və ya sonunu göstərmək üçün istifadə olunan yol nişanları və ya zona qüvvəsi olan nişanlardır.
• Məlumatverici-göstərici nişanlar — hərəkətin müəyyən rejimi tətbiq və ya ləğv edir, elecə də yaşayış məntəqələrinin və başqa obyektlərin yerləşməsi barədə məlumat verirlər;
• Servis nişanları — yollarda müvafiq obyektlərin yerləşməsi barədə məlumat verir;
• Əlavə məlumat nişanları (lövhəciklər) — birlikdə tətbiq olunduğu nişanların təsirini dəqiqləşdirir və ya məhdudlaşdırır.

ABŞ, Kanada, İrlandiya, Avstraliya və Yeni Zelandiyada nişanlar aşağıdakı kimi təsnif edilir:

• Tənzimləyici nişanlar
• Xəbərdarlıq nişanları
• Bələdçi nişanlar
  • Küçə adı nişanları
  • Marşrut nişanları
  • Ekspress yol nişanları
  • Magistral yol nişanları
  • Xoş gəldin nişanları
  • Məlumat nişanları
  • İstirahət və mədəni maraq nişanları
• Fövqəladə halların idarə edilməsi (mülki müdafiə) nişanları
• Müvəqqəti yol hərəkətinə nəzarət (tikinti və ya iş zonası) nişanları
• Məktəb nişanları
• Dəmir yolu və yüngül dəmir yolu nişanları
• Velosiped nişanları

Birləşmiş Ştatlarda yol nişanları və səki nişanları üçün kateqoriyalar, yerləşdirmə və qrafik standartlar standart olaraq Federal Avtomobil Yolları Administrasiyasının Vahid Trafik İdarəetmə Cihazları üzrə Təlimatında qanuni olaraq müəyyən edilmişdir.

İstiqamət nişanları arasında kifayət qədər qeyri-rəsmi fərq qabaqcıl istiqamət nişanları, mübadilə istiqaməti nişanları və arxayınlaşma nişanları arasındakı fərqdir. Qabaqcıl istiqamət nişanları qovşağından müəyyən bir məsafədə görünür və hər bir istiqamət üçün məlumat verir. Bir sıra ölkələr qarşıdakı yol haqqında məlumat vermirlər ("çəkiliş" nişanları adlanır) və yalnız sağa və sola istiqamətlər üçün olan nişanlardan istifadə edirlər. Qabaqcıl istiqamət nişanları sürücülərə çıxış üçün ehtiyat tədbirləri görməyə imkan verir (məsələn, zolaqları dəyişdirin, bunun düzgün çıxış olub olmadığını iki dəfə yoxlayın, sürəti azaldın). Onlar daha kiçik yollarda çox görünmürlər, adətən sürətli yollarda və avtomobil yollarında yerləşdirilirlər, çünki onlar olmadan sürücülər çıxışları tapanmaya bilər. Hər bir ölkənin öz sistemi olsa da, avtomobil yolu çıxışı üçün ilk yaxınlaşma nişanı əsasən faktiki yol qovşağından ən azı 1000 metr məsafədə yerləşdirilir. Bu işarədən sonra, bir və ya iki əlavə qabaqcıl istiqamət nişanı adətən faktiki mübadilədən əvvəl gəlir.

Ən erkən yol nişanları məsafə və ya istiqamət verən nişanlar idi; məsələn, Romalılar öz imperiyalarının hər yerində Romaya qədər olan məsafəni verən daş sütunlar ucaldırdılar. Strabonun dediyinə görə, Mauryalar yollarını qeyd etmək üçün 10 stad məsafədə lövhələr quraşdırıblar.^[3] Orta əsrlərdə kəsişmələrdə şəhər və qəsəbələrə istiqamət verən çoxistiqamətli işarələr adi hala çevrildi.

1686-cı ildə Avropada ilk məlum Trafik Tənzimləmə Aktı Portuqaliya Kralı II Pyotr tərəfindən təsis edilmişdir. Bu akt Lissabonun ən dar küçələrində hansı trafikin yol vermək üçün geri çəkilməli olduğunu göstərən prioritet nişanların yerləşdirilməsini nəzərdə tuturdu. Bu nişanlardan biri hələ də Alfama məhəlləsindəki Salvador küçəsində mövcuddur.

Geniş miqyasda qurulan ilk müasir yol nişanları 1870-ci illərin sonu və 1880-ci illərin əvvəllərində yüksək və ya "adi" velosiped sürənlər üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu maşınlar sürətli, səssiz idi və təbiəti onları idarə etməyi çətinləşdirirdi, üstəlik onlar xeyli məsafə qət edirdilər və tez-tez tanış olmayan yollarda gəzməyə üstünlük verirdilər. Bu cür sürücülər üçün velosiped təşkilatları yerlərə məsafə və ya istiqamət vermək əvəzinə, qarşıda potensial təhlükələr (xüsusilə də sıldırım təpələr) barədə xəbərdarlıq edən nişanlar quraşdırmağa başladılar və bununla da "müasir" yol nişanlarını müəyyən edən nişan növünə töhfə verdilər.

Avtomobillərin inkişafı mətn əsaslı bildirişlərdən daha çox istifadə edərək daha mürəkkəb lövhə sistemlərinin istifadəsini təşviq etdi. İlk müasir yol nişan sistemlərindən biri 1895-ci ildə İtaliya Turinq Klubu tərəfindən yaradılmışdır. 1900-cü ilə qədər Parisdə Beynəlxalq Turinq Təşkilatları Liqasının Konqresində yol nişanlarının standartlaşdırılması təklifləri nəzərdən keçirilirdi. 1903-cü ildə Britaniya hökuməti forma əsasında dörd "milli" işarə təqdim etdi, lakin əksər yol nişanlarının əsas nümunələri 1908-ci ildə Parisdə keçirilən Beynəlxalq Yol Konqresində müəyyən edildi. 1909-cu ildə doqquz Avropa hökuməti "qabar", "əyri", "kəsişmə" və "səviyyəli dəmir yolu keçidini" göstərən dörd şəkilli simvoldan istifadə etmək barədə razılığa gəldi. 1926–1949-cu illər arasında beynəlxalq yol nişanları üzərində aparılan intensiv iş son nəticədə Avropa yol nişanları sisteminin inkişafına səbəb oldu. Həm Britaniya, həm də Birləşmiş Ştatlar öz təsir dairələrində bir çox başqa ölkələr tərəfindən qəbul edilmiş və ya dəyişdirilmiş öz yol nişan sistemlərini inkişaf etdirdilər. Böyük Britaniya 1964-cü ildə Avropa yol nişanlarının versiyasını qəbul etdi və son onilliklər ərzində Şimali Amerika işarələrdə ingilis dili ilə qarışdırılmış bəzi simvol və qrafiklərdən istifadə etməyə başladı.

ABŞ-də ilk yol nişanları Amerika Avtomobil Assosiasiyası (AAA) tərəfindən qoyulmuşdur. 1906-cı ildən başlayaraq, regional AAA klubları sürücülərin yollarını tapmasına kömək etmək üçün pul ödəməyə və taxta işarələr quraşdırmağa başladılar. 1914-cü ildə AAA tək Los Anceles və Kanzas Siti arasında bir hissədə 4000-dən çox işarə quraşdıraraq vahid transkontinental lövhə layihəsinə başladı.^[4]

İllər keçdikcə dəyişiklik tədricən baş verdi. Pre-sənaye əlamətləri daş və ya ağac idi, lakin Darbinin koksla boyanmış çuqundan istifadə edərək dəmir əritmə metodunun inkişafı ilə 18-ci və 19-cu əsrlərin sonlarında üstünlük təşkil etdi. Çuqun 20-ci əsrin ortalarına qədər istifadə olunmağa davam etdi, lakin o, tədricən alüminium və ya digər materiallar və proseslər, məsələn, şüşəvari emallanmış və/və ya preslənmiş elastik dəmir və ya (sonralar) polad ilə əvəz olundu. 1945-ci ildən bəri əksər nişanlar yapışan plastik örtüklü təbəqə alüminiumdan hazırlanmışdır; bunlar adətən gecə və az işıqda görünmə üçün retroreflektivdir. Yansıtıcı plastiklərin inkişafından əvvəl, əks etdirmə hərf və simvollara quraşdırılmış şüşə reflektorlar tərəfindən təmin edilirdi.

Elektron displeylərə əsaslanan yeni nəsil yol nişanları, həmçinin avtomatlaşdırılmış trafik sensorları və ya uzaqdan əllə daxiletmə ilə əlaqəli "ağıllı idarəetmə" təmin etmək üçün mətnlərini (və ya bəzi ölkələrdə simvolları) dəyişə bilər. 20-dən çox ölkədə, real vaxt rejimində "Traffic Message Channel insident" xəbərdarlığı FM radio, 3G mobil məlumat və peyk yayımları vasitəsilə daşınan eşidilməyən siqnallardan istifadə etməklə birbaşa avtomobilin naviqasiya sistemlərinə çatdırılır. Nəhayət, avtomobillər ödənişləri ödəyə bilər və yük maşınları video nömrələrin skan edilməsindən və ya yol üzərindəki antenalara bağlanmış qabaq şüşələrdəki RFID transponderlərindən istifadə edərək, bortda siqnalizasiya, ödənişlərin yığılması və səyahət vaxtının monitorinqini dəstəkləməklə təhlükəsizlik yoxlamasından keçə bilər.

Adi olaraq görünən işarələrlə əlaqəli olan məlumatın ötürülməsi üçün başqa bir "orta" RIAS (Uzaqdan İnfraqırmızı Səsli İşarə) dir, məsələn, çap əlilləri (o cümlədən kor/azgörmə qabiliyyəti/savadsız) insanlar üçün "danışan işarələr". Bunlar əl qəbuledicisi və ya mobil telefona quraşdırılmış cihaz kimi müvafiq cihaz tərəfindən qəbul edilən adi qrafik işarələrlə eyni məqsədə xidmət edən infraqırmızı ötürücülərdir.

Nəhayət, 1914-cü ildə dünyanın ilk elektrik trafik siqnalı avqustun 5-də Ohayo ştatının Klivlend şəhərində Evklid prospekti ilə Şərqi 105-ci küçənin küncündə yerləşdirildi.

• 
  Roma dönüm nöqtəsi
• 
  Salvador küçəsində, Lissabon, Portuqaliyada 17-ci əsr trafikdə yol vermək üçün geri çəkilməli olduğunu bildirən yol nişanı
• 
  Sürət kamerası işarəsi Kanada, Kipr, Çexiya, Estoniya, Finlandiya, Gürcüstan, Honq-Konq, İslandiya, İran, İrlandiya, Latviya, Malta, Polşa, Səudiyyə Ərəbistanı, İspaniya, Ukrayna, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və Böyük Britaniyada istifadə olunur.

Dəmir yolu nəqliyyatı ölkələr arasında çox vaxt fərqlərə malikdir və yol nişanları ilə çox oxşarlıq yoxdur. Dəmir yolu nəqliyyatında yol sürücülük vəsiqələri üçün normal olandan daha uzun təhsili olan peşəkar sürücülər olur. Qonşu ölkələr arasındakı fərqlər sərhəddən keçən nəqliyyatda problemlər yaradır və sürücülərin əlavə təhsilə ehtiyacını yaradır.^[5]

Azərbaycan Respublikası yol nişanları