Zelinski reaksiyaları

Zelinsky reaksiyası –dönməyən kataliz- ilə asetilenin katalitik trimerizasiyası, qızdırıldığı zaman benzol əmələ gəlməsi reaksiyasıdır.

1866-cı ildə Fransız kimyaçısı M. Berzelot asetileni isti borulardan keçirərək (550–600⁰C), az məhsul verən benzol əldə etdi. Daha sonra 1927-ci ildə N.D. Zelinski və B.A. Kazanski, asetilenin 600–650⁰C-yə qədər qızdırılan aktivləşdirilmiş reaksiyanın çox yaxşı getdiyini göstərdi.

1948-ci ildə Alman kimyaçısı W. Reppe daha təsirli bir katalizator — kompleks nikel qarışığı tapdı. Reaksiyanın 600–700-də benzol mühitində aparılmasına imkan verir, lakin artan təzyiq tələb edir. Benzol çıxımı 88% -ə çatır. Stiren (vinil benzol) aralıq məhsul kimi əmələ gəlir. 600⁰C-də asetilenin trimerləşməsi ilə benzol istehsalı Zelinski və ya Berzelot-Zelinski reaksiyasıdır. Berzelot-Zelinski reaksiyasını Zelinski-Kazanski reaksiyası ilə qarışdırmaq olmaz. Hər iki vəziyyətdə də benzol alınır yalnız birincisində — asetilendən, ikincisində — tsikloheksandan əldə edilir. Bir və ya iki doymamış rabitə olduqda, əsasən altı üzvlü tsiklik birləşmələrin vacib bir xüsusiyyəti, platin (paladyum) katalizatoru iştirakı ilə qızdırıldığı zaman geri dönməz reaksiyaya girmə qabiliyyətidir. Bir çox natamam hidrogenləşdirilmiş aromatik birləşmələrin molekulları qarşılıqlı əlaqədə olduqda, hidrogen yenidən paylanaraq bəzi molekullarin susuzlaşmasına, digərlərinin hidrogenlənsinə gətirib çıxarır.

Bu reaksiya 1911-ci ildə Zelinski bunu geri dönməz kataliz adlandırdı, çünki əks reaksiya mümkün deyil — benzolun tsikloheksanla qarışığından nə tsikloheksen, nə də tsikloheksadien əldə edilə bilməz. İki cüt əlaqəli tsiklik karbohidrogenlərin geri dönməz katalizi xüsusilə asanlıqla davam edir.

Geri dönməz kataliz ikiqat bağ halqanın xaricində olduqda da baş verir.

• О. А. Реутов, А. Л. Курц, К. П. Бутин Органическая химия в 4-х частях, Изд.: "БИНОМ. Лабораторя знаний", М., 2004.
• Ли Дж. Дж. Именные реакции. Механизмы органических реакций, Изд.: "БИНОМ. Лабораторя знаний", М., 2006.
• Химическая энциклопедия в 5 томах, Изд.: "Советская энциклопедия", 1988.
• П. Сайкс, Механизмы реакций в органической химии, Изд.: "Химия", 1991.
• Начала химии. Современный курс для поступающих в вузы. Н. Е. Кузьменко, В. В. Еремин, В. А. Попков. Изд. "Экзамен", 2006.
• Вацуро К.В., Мищенко Г. Л. Именные реакции в органической химии. — М.: "Химия", 1976. — 528 с. — 11 000 экз.