Kvark ulduzu: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya saytından
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Teqlər: Mobil redaktə Mobil tətbiqetmə vasitəsilə redaktə Android tətbiqi ilə edilmiş redaktə
Sətir 2: Sətir 2:


== Tarixi ==
== Tarixi ==
Kvark ulduzu ilə əlaqədar olan ilk fərziyyə [[1965|1965-ci ildə]] sovet fizik [[Dmitri İvanenko]] və D. Kurdqelaidze tərəfindən irəli sürülmüşdür.<ref> Иваненко Д.Д., Курдгелаидзе Д.Ф. Гипотеза кварковых звезд // Астрофизика. — 1965. — Т. 1. — С. 479—482. (rus dilində)</ref> Lakin, bu ulduz haqqında olan bütün fərziyyələr və ulduzun varlığı indiyə kimi isbat edilməmişdir.
Kvark ulduzu ilə əlaqədar olan ilk fərziyyə 1965-ci ildə sovet fizik [[Dmitri İvanenko]] və D. Kurdqelaidze tərəfindən irəli sürülmüşdür.<ref> Иваненко Д.Д., Курдгелаидзе Д.Ф. Гипотеза кварковых звезд // Астрофизика. — 1965. — Т. 1. — С. 479–482. (rus dilində)</ref> Lakin, bu ulduz haqqında olan bütün fərziyyələr və ulduzun varlığı indiyə kimi isbat edilməmişdir.


== Xüsusiyyətləri ==
== Xüsusiyyətləri ==
[[Kvark]]-qluon plazmasından<ref> Иваненко Д.Д., Курдгелаидзе Д.Ф. Гипотеза кварковых звезд // Астрофизика. — 1965. — Т. 1. — С. 479—482. (rus dilində)</ref> ibarət olan bu ulduzun mövcud olması üçün ulduz öləndə baş verən cazibə içə çökməsi zamanı [[Proton (fizika)|protonları]] çox yüksək təziq altında kvarklara parçalanmalıdır. Amma bu hadisənin baş vermə ehtimalı çox azdır, çünki protononu kvarklara parçalanması üçün lazımlı olan təziq və istilik o qədər yüksəkdir ki, [[İfratnəhəng ulduzlar|ifratnəhəng ulduzlarda]] belə bunu qarşılacayaq təziq və istilik yoxdur. Teorik olaraq plazmasının çoxu s-kvarklardan (qəribə kvark) ibarət olmalıdır, ona görə də bu ulduzlar həm də '''qəribə ulduzlar''' adlandırılır.<ref>[http://www.astronet.ru/db/msg/1175935 Звезды, кварковые и нейтронные (rus dilində)]</ref> Bundan başqa, ölən ulduz [[Ağ cırtdanlar|ağ cırtdan]] ola bilməyəcək qədər böyük, [[qara dəlik]] ola bilməyəcək qədər də kiçik olmalıdır. Əgər bu ulduzlar varsa, sıxlıqları neytron ulduzlarına nəzərən daha çox olacaq. Ortalama 5-10 km [[Radius|radiuslarının]], 7-10 milyon il ömürlərinin olduğu təxmin edilir. Ömrlərinin bitirəndən sonra qara dəliyə çevriləcəyi fərz olunur.
[[Kvark]]-qluon plazmasından<ref> Иваненко Д.Д., Курдгелаидзе Д.Ф. Гипотеза кварковых звезд // Астрофизика. — 1965. — Т. 1. — С. 479–482. (rus dilində)</ref> ibarət olan bu ulduzun mövcud olması üçün ulduz öləndə baş verən cazibə içə çökməsi zamanı [[Proton (fizika)|protonları]] çox yüksək təziq altında kvarklara parçalanmalıdır. Amma bu hadisənin baş vermə ehtimalı çox azdır, çünki protononu kvarklara parçalanması üçün lazımlı olan təziq və istilik o qədər yüksəkdir ki, [[İfratnəhəng ulduzlar|ifratnəhəng ulduzlarda]] belə bunu qarşılacayaq təziq və istilik yoxdur. Teorik olaraq plazmasının çoxu s-kvarklardan (qəribə kvark) ibarət olmalıdır, ona görə də bu ulduzlar həm də qəribə ulduzlar adlandırılır.<ref>[http://www.astronet.ru/db/msg/1175935 Звезды, кварковые и нейтронные (rus dilində)]</ref> Bundan başqa, ölən ulduz [[Ağ cırtdanlar|ağ cırtdan]] ola bilməyəcək qədər böyük, [[qara dəlik]] ola bilməyəcək qədər də kiçik olmalıdır. Əgər bu ulduzlar varsa, sıxlıqları neytron ulduzlarına nəzərən daha çox olacaq. Ortalama 5–10 km [[Radius|radiuslarının]], 7–10 milyon il ömürlərinin olduğu təxmin edilir. Ömrlərinin bitirəndən sonra qara dəliyə çevriləcəyi fərz olunur.


== Namizəd ulduzlar ==
== Namizəd ulduzlar ==
⚫
* '''RX J1856.5–3754''' Günəş sistemimdən 150 [[işıq ili]] uzaqlıqda yerləşmiş bir şəkildə və [[neytron ulduzu]] olaraq kəşf edildi. Lakin J.J Dreyk və həmkarları 2002-ci ildə Chandra kosmik teleskopu ilə əldə olunan dəqiq məlumatlardan istifadə edərək bu cismin kvark ulduzu olduğunu ola biləcəyini irəli sürdü. Onların verdiyi məlumatlara görə cismin radiusu 3,8–8,2 [[Kilometr|km]]<ref>[https://iopscience.iop.org/article/10.1086/340368 Is RX J1856.5–3754 a Quark Star?(ingilis dilində)]</ref> (neytron ulduzlarında 12 km) arasındadır və təxminən 400 işıq ili uzaqlıqda yerləşir. Bu radius isə bir neytron ulduzu üçün çox kiçik idi. Bundan sonrakı inkişaf etmiş təchizatlarla aparılan hesablamalarda Dreykin və həmkarlarının verdiyi təxmini məsafə doğrulandı, amma cismin radiusunun daha böyük olduğu ortaya çıxdı.


⚫
* [[Kanada|Kanadanın]] Kalqari Universitetinin elm adamları 18 sentyabr 2006-cı ildə kəşf edilən parlaq [[İfrat yeni ulduz|süpernova]] ''SN 2006gy'' qalıntılarının kvark ulduzu ol biləcəyini irəli sürdülər.
⚫
* '''RX J1856.5-3754''' Günəş sistemimdən [[150 (ədəd)|150]] [[işıq ili]] uzaqlıqda yerləşmiş bir şəkildə və [[neytron ulduzu]] olaraq kəşf edildi. Lakin J.J Dreyk və həmkarları [[2002|2002-ci ildə]] Chandra kosmik teleskopu ilə əldə olunan dəqiq məlumatlardan istifadə edərək bu cismin kvark ulduzu olduğunu ola biləcəyini irəli sürdü. Onların verdiyi məlumatlara görə cismin radiusu 3,8-8,2 [[Kilometr|km]] <ref>[https://iopscience.iop.org/article/10.1086/340368 Is RX J1856.5–3754 a Quark Star?(ingilis dilində)]</ref>(neytron ulduzlarında [[12 (ədəd)|12]] km) arasındadır və təxminən [[400 (ədəd)|400]] işıq ili uzaqlıqda yerləşir. Bu radius isə bir neytron ulduzu üçün çox kiçik idi. Bundan sonrakı inkişaf etmiş təchizatlarla aparılan hesablamalarda Dreykin və həmkarlarının verdiyi təxmini məsafə doğrulandı, amma cismin radiusunun daha böyük olduğu ortaya çıxdı.
⚫
* 2008-ci ildə bir [[İfrat yeni ulduz|supernova]] müşahidələri zamanı supernova ''SN 2005gj'', ''SN 2005ap'' və ''SN 2005ap''-nin də kvark ulduzu ola biləcəyi qənaətinə gəldiklərini bildirirdilər.<ref>Chadha, Kulvinder Singh;[http://astronomynow.com/080604Secondsupernovaepointtoquarkstars.html "Second Supernovae Point to Quark Stars"], ''Astronomy Now Online'', 2008 June 04</ref>

⚫
* Supernova ''SN 1987A''-nın dağılmış nüvəsinin kvark ulduzu ola biləcəyi irəli sürüldü.<ref>{{cite journal |author1=Chan |author2=Cheng |author3=Harko |author4=Lau |author5=Lin |author6=Suen |author7=Tian |doi=10.1088/0004-637X/695/1/732 |journal=Astrophysical Journal |title=Could the compact remnant of SN 1987A be a quark star? |volume=695 |issue=1 |pages=732–746 |year=2009 |arxiv=0902.0653|bibcode = 2009ApJ...695..732C |s2cid=14402008 }}</ref><ref>Parsons, Paul; [https://www.newscientist.com/article/mg20126964.700-quark-star-may-hold-secret-to-early-universe.html "Quark star may hold secret to early universe"], ''New Scientist'', 2009 February 18</ref>
⚫
* [[Kanada|Kanadanın]] Kalqari Universitetinin elm adamları [[18 sentyabr]] [[2006|2006-cı ildə]] kəşf edilən parlaq [[İfrat yeni ulduz|süpernova]] '''SN 2006gy''' qalıntılarının kvark ulduzu ol biləcəyini irəli sürdülər.
⚫
* 2006-cı ildə, [[Pekin Universiteti|Pekin Universitetindən]] You-Ling Yue və digərləri, ''PSR B0943+10''-un əslində az kütləli bir kvark ulduzu ola biləcəyini irəli sürdülər.<ref>{{cite journal |first1=You-Ling |last1=Yue |first2=Xiao-Hong |last2=Cui |first3=Ren-Xin |last3=Xu |title=Is PSR B0943+10 a low-mass quark star? |journal=Astrophysical Journal |volume=649 |issue=2 |pages=L95–L98 |year=2006 |arxiv=astro-ph/0603468 |doi=10.1086/508421 |bibcode=2006ApJ...649L..95Y |s2cid=18183996 }}</ref>
⚫
* [[2008|2008-ci ildə]] bir [[İfrat yeni ulduz|supernova]] müşahidələri zamanı supernova '''SN 2005gj''', '''SN 2005ap''' və '''SN 2005ap'''-nin də kvark ulduzu ola biləcəyi qənaətinə gəldiklərini bildirirdilər. <ref>Chadha, Kulvinder Singh;[http://astronomynow.com/080604Secondsupernovaepointtoquarkstars.html "Second Supernovae Point to Quark Stars"], ''Astronomy Now Online'', 2008 June 04</ref>
⚫
* 2015-ci ildə [[Nankin Universiteti|Nankin Universitetindən]] Zi-Gao Dai supernova ''ASASSN-15lh''-nin yeni doğulmuş qəribə kvark ulduzu olduğunu irəli sürdü.<ref>{{Cite journal |title=The Most Luminous Supernova ASASSN-15lh: Signature of a Newborn Rapidly-Rotating Strange Quark Star |arxiv=1508.07745 |date=2015-08-31 |first1=Zi-Gao |last1=Dai |first2=Shan-Qin |last2=Wang |first3=J. S. |last3=Wang |first4=Ling-Jun |last4=Wang |first5=Yun-Wei |last5=Yu |doi=10.3847/0004-637X/817/2/132 |volume=817 |issue=2 |journal=The Astrophysical Journal |page=132 |bibcode=2016ApJ...817..132D |s2cid=54823427 }}</ref>
⚫
* Supernova '''SN 1987A''' -nın dağılmış nüvəsinin kvark ulduzu ola biləcəyi irəli sürüldü.<ref>{{cite journal |author1=Chan |author2=Cheng |author3=Harko |author4=Lau |author5=Lin |author6=Suen |author7=Tian |doi=10.1088/0004-637X/695/1/732 |journal=Astrophysical Journal |title=Could the compact remnant of SN 1987A be a quark star? |volume=695 |issue=1 |pages=732–746 |year=2009 |arxiv=0902.0653|bibcode = 2009ApJ...695..732C |s2cid=14402008 }}</ref><ref>Parsons, Paul; [https://www.newscientist.com/article/mg20126964.700-quark-star-may-hold-secret-to-early-universe.html "Quark star may hold secret to early universe"], ''New Scientist'', 2009 February 18</ref>
⚫
* [[2006|2006-cı ildə]], [[Pekin Universiteti|Pekin Universitetindən]] You-Ling Yue və digərləri, '''PSR B0943+10'''-un əslində az kütləli bir kvark ulduzu ola biləcəyini irəli sürdülər.<ref>{{cite journal |first1=You-Ling |last1=Yue |first2=Xiao-Hong |last2=Cui |first3=Ren-Xin |last3=Xu |title=Is PSR B0943+10 a low-mass quark star? |journal=Astrophysical Journal |volume=649 |issue=2 |pages=L95–L98 |year=2006 |arxiv=astro-ph/0603468 |doi=10.1086/508421 |bibcode=2006ApJ...649L..95Y |s2cid=18183996 }}</ref>
⚫
* [[2015|2015-ci ildə]] [[Nankin Universiteti|Nankin Universitetindən]] Zi-Gao Dai supernova '''ASASSN-15lh'''-nin yeni doğulmuş qəribə kvark ulduzu olduğunu irəli sürdü.<ref>{{Cite journal |title=The Most Luminous Supernova ASASSN-15lh: Signature of a Newborn Rapidly-Rotating Strange Quark Star |arxiv=1508.07745 |date=2015-08-31 |first1=Zi-Gao |last1=Dai |first2=Shan-Qin |last2=Wang |first3=J. S. |last3=Wang |first4=Ling-Jun |last4=Wang |first5=Yun-Wei |last5=Yu |doi=10.3847/0004-637X/817/2/132 |volume=817 |issue=2 |journal=The Astrophysical Journal |page=132 |bibcode=2016ApJ...817..132D |s2cid=54823427 }}</ref>



== Xarici keçidlər ==
== Xarici keçidlər ==
⚫
* [https://www.youtube.com/watch?v=BcsCv-Uxegk/ Kuark Yıldızı Nedir? (Garip Yıldızlar Serisi) (türk dilində)]

⚫
* [https://www.youtube.com/watch?v=BcsCv-Uxegk/ Kuark Yıldızı Nedir? ( Garip Yıldızlar Serisi ) (türk dilində)]


== Mənbə ==
== Mənbə ==

* [https://www.space.com/39717-are-quark-stars-possible.html/ Are Quark Stars Possible? (ingilis dilində)]
* [https://www.space.com/39717-are-quark-stars-possible.html/ Are Quark Stars Possible? (ingilis dilində)]


[[Kateqoriya:Astrofizika]]
[[Kateqoriya:Astrofizika]]
[[Kateqoriya:Ulduz növləri]]
[[Kateqoriya:Ulduz növləri]]
[[Kateqoriya:Ulduz təkamülü]]
[[Kateqoriya:Ulduz təkamülü]]


== İstinadlar ==
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
<references />

17:32, 3 sentyabr 2021 tarixindəki versiya

Kvark ulduzu — varlığı isbat edilməmiş və var olma ehtimalı çox az oldan ulduz tipidir.

Tarixi

Kvark ulduzu ilə əlaqədar olan ilk fərziyyə 1965-ci ildə sovet fizik Dmitri İvanenko və D. Kurdqelaidze tərəfindən irəli sürülmüşdür.[1] Lakin, bu ulduz haqqında olan bütün fərziyyələr və ulduzun varlığı indiyə kimi isbat edilməmişdir.

Xüsusiyyətləri

Kvark-qluon plazmasından[2] ibarət olan bu ulduzun mövcud olması üçün ulduz öləndə baş verən cazibə içə çökməsi zamanı protonları çox yüksək təziq altında kvarklara parçalanmalıdır. Amma bu hadisənin baş vermə ehtimalı çox azdır, çünki protononu kvarklara parçalanması üçün lazımlı olan təziq və istilik o qədər yüksəkdir ki, ifratnəhəng ulduzlarda belə bunu qarşılacayaq təziq və istilik yoxdur. Teorik olaraq plazmasının çoxu s-kvarklardan (qəribə kvark) ibarət olmalıdır, ona görə də bu ulduzlar həm də qəribə ulduzlar adlandırılır.[3] Bundan başqa, ölən ulduz ağ cırtdan ola bilməyəcək qədər böyük, qara dəlik ola bilməyəcək qədər də kiçik olmalıdır. Əgər bu ulduzlar varsa, sıxlıqları neytron ulduzlarına nəzərən daha çox olacaq. Ortalama 5–10 km radiuslarının, 7–10 milyon il ömürlərinin olduğu təxmin edilir. Ömrlərinin bitirəndən sonra qara dəliyə çevriləcəyi fərz olunur.

Namizəd ulduzlar

  • RX J1856.5–3754 Günəş sistemimdən 150 işıq ili uzaqlıqda yerləşmiş bir şəkildə və neytron ulduzu olaraq kəşf edildi. Lakin J.J Dreyk və həmkarları 2002-ci ildə Chandra kosmik teleskopu ilə əldə olunan dəqiq məlumatlardan istifadə edərək bu cismin kvark ulduzu olduğunu ola biləcəyini irəli sürdü. Onların verdiyi məlumatlara görə cismin radiusu 3,8–8,2 km[4] (neytron ulduzlarında 12 km) arasındadır və təxminən 400 işıq ili uzaqlıqda yerləşir. Bu radius isə bir neytron ulduzu üçün çox kiçik idi. Bundan sonrakı inkişaf etmiş təchizatlarla aparılan hesablamalarda Dreykin və həmkarlarının verdiyi təxmini məsafə doğrulandı, amma cismin radiusunun daha böyük olduğu ortaya çıxdı.
  • Kanadanın Kalqari Universitetinin elm adamları 18 sentyabr 2006-cı ildə kəşf edilən parlaq süpernova SN 2006gy qalıntılarının kvark ulduzu ol biləcəyini irəli sürdülər.
  • 2008-ci ildə bir supernova müşahidələri zamanı supernova SN 2005gj, SN 2005ap və SN 2005ap-nin də kvark ulduzu ola biləcəyi qənaətinə gəldiklərini bildirirdilər.[5]
  • Supernova SN 1987A-nın dağılmış nüvəsinin kvark ulduzu ola biləcəyi irəli sürüldü.[6][7]
  • 2006-cı ildə, Pekin Universitetindən You-Ling Yue və digərləri, PSR B0943+10-un əslində az kütləli bir kvark ulduzu ola biləcəyini irəli sürdülər.[8]
  • 2015-ci ildə Nankin Universitetindən Zi-Gao Dai supernova ASASSN-15lh-nin yeni doğulmuş qəribə kvark ulduzu olduğunu irəli sürdü.[9]

Xarici keçidlər

Mənbə

İstinadlar

  1. ↑ Иваненко Д.Д., Курдгелаидзе Д.Ф. Гипотеза кварковых звезд // Астрофизика. — 1965. — Т. 1. — С. 479–482. (rus dilində)
  2. ↑ Иваненко Д.Д., Курдгелаидзе Д.Ф. Гипотеза кварковых звезд // Астрофизика. — 1965. — Т. 1. — С. 479–482. (rus dilində)
  3. ↑ Звезды, кварковые и нейтронные (rus dilində)
  4. ↑ Is RX J1856.5–3754 a Quark Star?(ingilis dilində)
  5. ↑ Chadha, Kulvinder Singh;"Second Supernovae Point to Quark Stars", Astronomy Now Online, 2008 June 04
  6. ↑ Chan; Cheng; Harko; Lau; Lin; Suen; Tian. "Could the compact remnant of SN 1987A be a quark star?". Astrophysical Journal. 695 (1). 2009: 732–746. arXiv:0902.0653. Bibcode:2009ApJ...695..732C. doi:10.1088/0004-637X/695/1/732.
  7. ↑ Parsons, Paul; "Quark star may hold secret to early universe", New Scientist, 2009 February 18
  8. ↑ Yue, You-Ling; Cui, Xiao-Hong; Xu, Ren-Xin. "Is PSR B0943+10 a low-mass quark star?". Astrophysical Journal. 649 (2). 2006: L95–L98. arXiv:astro-ph/0603468. Bibcode:2006ApJ...649L..95Y. doi:10.1086/508421.
  9. ↑ Dai, Zi-Gao; Wang, Shan-Qin; Wang, J. S.; Wang, Ling-Jun; Yu, Yun-Wei. "The Most Luminous Supernova ASASSN-15lh: Signature of a Newborn Rapidly-Rotating Strange Quark Star". The Astrophysical Journal. 817 (2). 2015-08-31: 132. arXiv:1508.07745. Bibcode:2016ApJ...817..132D. doi:10.3847/0004-637X/817/2/132.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Kvark_ulduzu&oldid=6131681"