Çərkəz Məclisi

Çərkəz Məclisi (çərkəz: Адыгэ Хасэ) və ya rəsmi olaraq Böyük Azadlıq Məclisi[1] (Çərkəz: Шъхьафитныгъэ Хасэшхо), Çərkəziyanın sonuncu parlamentidir. Avropa məclislərindən ruhlanan məclis hərbi komandirlər,[2] ruhanilər[1][2] və ziyalılardan[1] ibarət idi. 1861-ci ildə Soçidə keçirilən iclasın nəticəsi olaraq Məclis rəsmi olaraq yaradıldı və əvvəlki ənənəvi qəbilə məclisini əvəz etdi.[1][3] Assambleya digər ölkələrdən dəstək almaq üçün digər ölkələrlə əlaqələr qurdu.[1][2] Parlament binası rus ordusu tərəfindən tutularaq dağıdılıb. Bundan sonra bəzi üzvlər “Çərkəz liderlərindən Əlahəzrət Kraliça Viktoriyaya sülh” başlıqlı məktub yazaraq Britaniya İmperiyasından humanitar yardım istəyiblər.[2][4][5][6]

Böyük Azadlıq Məclisi
Шъхьафитныгъэ Хасэшхо
Loqonun şəkli
Ümumi məlumatlar
Təsis tarixi 1861
Ləğv olunma tarixi 1863
İdarə heyəti
Hacı Karandıqo Berzeq

Tarix[redaktə | mənbəni redaktə et]

Məclisin təşkili[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ənənəvi qəbilə məclisləri çərkəz xalqı arasında həmişə mövcud olub. 1700-cü illərdə Çərkəziyanın müxtəlif bölgələri hər il bir araya gələrək parlament iclası keçirməyə və ölkəni birgə idarə etməyə başladılar, beləliklə, Çərkəzlərin birləşmə prosesi başladı və Çərkəz Konfederasiyası quruldu. Mərkəzləşmə günü-gündən sürətlənirdi. Avropadan ilham alan ilk assambleya 1820-ci ildə quruldu. Bu məclisdə Qizbec Tugujiqo kimi mühüm şəxslər də iştirak edirdi. Belə siyasi strukturlar xüsusilə rus ekspansionizminə qarşı inkişaf edirdi.[1]

Çərkəz ziyalıları, ruhaniləri və rəhbərləri arasında keçirilən görüşdə tam mərkəzləşdirilmiş məclis yaradılması qərara alındı[1] və bu məclis 13 iyun 1861-ci ildə yaradıldı.[1][7] Assambleyanın yeri olaraq indi Soçi kimi tanınan Şaçe rayonu seçildi.[1][2] Gerandiqo Berzeq Assambleyanın sədri və Çərkəziyanin prezidenti seçilib. [1][8] Bütün Çərkəzlərin ümumi hökuməti bu məclis idi.[1][9][10][11] Parlament binasının tikintisində Sadz vilayətindən olan abxazlar da iştirak ediblər.[1] Parlament binasında məhkəmələr, məscidlər və qonaqxanalar da var idi.[12][13]

Parlament müstəqil Çərkəz dövlətini dünyaya rəsmən elan etdi və müdafiə əməliyyatlarının maliyyələşdirilməsi, eləcə də Çərkəz millətinin tanınması üçün silah və maddi dəstək göstərmək üçün səylərini ikiqat artırmağa çalışdı. Assambleya 1861-ci ilin avqustunda Suxumidəki Britaniya konsulluğuna çərkəzlərin siyasi vəziyyətini və arzularını izah edən bəyannamə təqdim etdi:[1][7]

" 1277-ci ilin 4 Zilhiccə (13 iyun 1861) tarixində bütün çərkəzlər gücümüzü birləşdirmək və müstəqilliyimizi bərqərar etmək üçün Məclisə dəvət edildi. Bütün çərkəzlər yekdilliklə daxili asayişi qorumaq üçün fövqəladə birlik yaratmağa razı oldular. Bu ittifaqa əməl etməyənlər cəzalandırılacaq.

Çərkəz bölgəsində 15 üləma və ziyalıdan ibarət Məclis quruldu. Bu Məclis “Böyük Azadlıq Məclisi” adlanırdı. Ölkəmizdə parlamentin sərəncamı ilə 12 vilayət yaradılmışdır. Hər vilayətin bir müftisi, bir qazisi, bir muhtarı var. Onlar Məclisin əmrinə tabe olmalı, birlik içində hərəkət etməlidirlər.

Bir çərkəzin əlində hər 100 şeydən 1-i alınır. Beləliklə, onlar dövlət məhkəməsinin əmrinə əməl edirlər: gəlirləri toplamaq və vergiləri bölüşdürmək, qəsb edilmiş əmlakı bərpa etmək və izləmək. Hər halda, gəlirlər xərcləri üstələyib və əlhəmdulillah, ölkəmizi idarə edən Böyük Çərkəz Azadlıq Məclisi öz məqsədinə xidmət edir.

"

Parlamentdə qəbul edilən ilk qərarlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Çərkəz Dövləti müstəqil dövlətdir. Yaradılan məclis bütün çərkəzləri təmsil edir.[1][12]
  • Ölkə bayrağı üç sarı oxdan və yaşıl üzərində on iki ulduzdan ibarətdir.[2]
  • Lazım gələrsə, milli birlik güc yolu ilə həyata keçiriləcək.[1]
  • Rusiyaya qarşı Qazavat elan edildi.[2] Yenə də Rusiya ilə barışmağa cəhd ediləcək və diplomatik razılaşmalara əməl olunacaq.[13]
  • Çərkəziya heç bir şəraitdə çar ordularına təslim olmayacaq.[1]
  • Ölkə 12 bölgəyə bölünəcək, hər bölgəyə kadı, müfti və muxtar təyin ediləcək, bu idarəçilər parlament adından çıxış edəcəklər. [1][2][12]
  • Bölgə idarəçiləri şura adından vergi yığacaq, hər 100 ailədən 5 süvari alınacaq, hər 100 ailədən 5 süvari əsgərlərə göndəriləcək.[1][2][12][14]
  • Yüz maldan birindən vergi tutulacaq.[1] Yığılan vergilər Çərkəzin müstəqilliyinin müdafiəsinə xərclənəcək.[1]
  • Dövlət administrasiyası adından hökumət binası və qonaq evləri tikiləcək.[12]
  • Nümayəndələr dünya güclərinə göndəriləcək.[1][12]

Rusiya ilə diplomatik danışıqlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Məclis ruslarla çərkəzlər arasında müharibəyə son qoymağa çalışdı. 1861-ci ilin iyulunda Assambleya Gerandiqo Berzeq, Həsən Biş və İslam Thauşedən ibarət nümayəndə heyətini Rusiyanın Qafqazdakı qubernatoru general Baryatinskinin yanına göndərdi. Baryatinski bu məsələ ilə məşğul olmaq üçün knyaz Orbelianini təyin etdi. Orbeliani çərkəzlərin təkliflərini rədd etdi və çərkəzlərin çara tabe olmasını tələb etdi.[1]

1861-ci ilin sentyabrında Çərkəz Məclisinin nümayəndə heyəti çar II Aleksandrla görüşdü. Çərkəz nümayəndə heyəti Rusiyanın müqavilələri pozmasından şikayətlənib.[15] Daha sonra məclis üzvləri Rusiya çərkəzlərin Çərkəzdə yaşamasına icazə verərsə,[1][2] “ləyaqətlə hərəkət edəcək bir Rusiya rəhbərliyini” qəbul edəcəklərini bildirdilər.[16] Çar Aleksandr, “biz əlimizdən gələni edəcəyik” cavabını verdi.[17] Lakin danışıqların davamında çar çərkəzlərin bütün şərtlərinin rədd edildiyini və çərkəzlərin qeyd-şərtsiz təslim olmalarını bildirərək fikrini dəyişdi.[17][12] Sonra Gerandiqo Berzeq Məclis Memorandumunu çara yazılı şəkildə çatdırdı:[1][18]

" Bu torpaqlar bizimdir, bizə dədə-babamızdan miras qalmışdır və sizinlə uzun müddət ədavətimizin səbəbi də bu torpaqları saxlamaq istəməyimizdir.

Biz yeni dövlət quruluşu qəbul etmişik və məqsədimiz ölkəmizi heç kəsə haqsızlıq etmədən, ədalətlə, insanpərvərliklə idarə etməkdir.

Bizim kimi xoş niyyətli insanlar sizin kimi qüdrətli qüvvəyə rəğbət hissi oyatmalıdır. Müstəqilliyə can atan başqa insanlara rəğbətiniz var, niyə bizə də eyni rəğbəti göstərməyəsiniz?

Biz ölkəmizi ədalətli idarə etmək və qəbul etdiyimiz yeni qanunlara əməl etmək üçün əlimizdən gələni edirik. Biz vətəndaşlarımızla ədalətli davranmaq, bizə gələn əcnəbilərin canlarına və mallarına hörmət etmək istəyirik.

Sizin kimi qüdrətli ölkənin vəzifəsi nədir: bu qədər az əhalini məhv etmək, yoxsa islahatlarımızı aparmağa kömək etmək?

Qərara gəldik ki, işimizi bütün əsas ölkələrə çatdıraq: siz onlardan birisiniz və işimizi sizə düzgün təqdim edirik.

Bizlə insafla rəftar edin, mallarımızı, məscidlərimizi dağıtmayın, qanımızı tökməyin. Qüdrətli bir dövlətin lazımsız yerə bir insanın həyatına qəsd etməsi ayıbdır.

Bu ədalətsiz müharibənin davamından çıxacaq yeganə şey köməksiz qadın və uşaqların əsir düşməsidir. Biz vəhşi barbar xalqıq deyə şayiə yaymaqla bütün dünyanı aldadır və bu bəhanə ilə bizimlə döyüşürsünüz! Amma biz də sizin kimi insanıq. Qanımızı tökməyə çalışmayın, çünki biz vətənimizi sona qədər müdafiə etməyə qərar vermişik.

"

Çar, Yevdokimova bu mətnə ​​cavab vermək səlahiyyəti verdi.[12] Yevdokimov çərkəzlərə qarşı qırğınlar törədən çərkəzlərə nifrət edən bir komandir idi. Çərkəzlərin bütün təkliflərini rədd edən Yevdokimov çarı imtina etməyə inandırdı.[12]

Çar ardıcıl olaraq atası I Nikolayın siyasətini davam etdirdi və çərkəzlərin sülh təkliflərini rədd etdi.[1] Rus çarı çərkəzlərin ya Osmanlı torpaqlarına, ya da Sibirə sürgün ediləcəyini açıqladı və qərar vermək üçün çərkəzlərə bir ay vaxt verdi.[1][12] Məclis iclas keçirərək Rusiyanın tələblərini rədd etmək qərarına gəlib. Çərkəzlər “son adama qədər” vuruşmaq istəyirdilər.[19][20] Yalnız millət vəkili İsmayıl bəy düşünürdü ki, Rusiya ilə danışıqlar davam etdirilməli və muxtariyyət qazanılmalıdır, ancaq bu fikirdə o, tək idi.[21][22]

Assambleyanın digər ölkələrə göndərdiyi nümayəndələr[redaktə | mənbəni redaktə et]

Birləşmiş Krallıq[redaktə | mənbəni redaktə et]

1862-ci ilin iyununda rus generalı N.P. Kolyubakin Məclis binasına hücum edərək hər şeyi dağıdıb.[12] Bu böhran zamanı Çərkəz dövlətinin rəhbərləri kömək üçün böyük dövlətlərə müraciət etdilər.[12]

Böyük Britaniyaya xüsusi nümayəndə heyəti göndərilib. Bu nümayəndə heyəti İngiltərə və Şotlandiyanın London, Mançester, Edinburq və Dandi kimi böyük şəhərlərində olub.[23] Səfərlər ingilislər, xüsusilə şotlandlar tərəfindən dəstəklənib. Çərkəz nümayəndələri Həsən Əfəndi və İsmail Əfəndi Böyük Britaniya Parlamentində çıxış edərək Çərkəziya ilə İngiltərənin qardaş olduğunu vurğuladılar və bütün parlament tərəfindən alqışlandılar.[24] Buradakı çərkəzlər “inkişaf etmiş dövlətlər ailəsinə” qoşulmaq istədiklərini bildirdilər.[12]

İngiltərədə çərkəz tərəfdarları mitinqlər keçirdilər, hətta kraliçanın özünə müraciət edərək çərkəzləri dəstəklədilər.[12] Lakin Britaniya hökuməti Rusiya ilə birbaşa münaqişədən qorxaraq təşəbbüsü ələ keçirmədi.[1] Londonun hərəkətsizliyindən qəzəblənən çoxlarının təşkil etdiyi Çərkəz Yardım Komitəsi çərkəz yetimləri üçün döşək, ədyal, yastıq, yun və paltar tədarükü üçün 2067 funt sterlinq toplaya bildi. Lakin sonradan Komitə Rusiya düşmənçiliyində ittiham olundu və bağlandı.[23]

Fransa[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çərkəzlər də Fransaya nümayəndə heyəti göndərdilər.[2] Lakin cəhdlərə baxmayaraq, heç bir nəticə əldə olunmayıb.[12]

Osmanlı İmperiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Parlament nümayəndə heyəti İstanbula da səfər edib. Çərkəz məsələləri üzrə xüsusi komitə də yaradıldı. Lakin iqtisadi və siyasi cəhətdən zəifləyən Osmanlı İmperiyası çərkəzlərə yardım probleminin həllinə töhfə verə bilmədi.[1][12]

Parlamentin bağlanması[redaktə | mənbəni redaktə et]

Məclis binası dağıdılandan sonra məclisin yerdə qalan üzvləri Qafqaz dağlarına köçərək gizli fəaliyyətlərini davam etdirdilər. Bəziləri İstanbula, Tophaneyə köçdü.[12] Burada açılan Çərkəz İşləri Dərnəyi Çərkəz və Polyaklara dəstək verdi.[12][25] Sonradan bəzi Çərkəz Məclisinin üzvləri bu birliyə qoşuldular.[26] 1863-cü ildə məclis fəaliyyətini dayandırdı. 1864-cü ildə Qbaadədə yekun simvolik görüş keçirildi və Qbaade döyüşü baş verdi.[2]

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 Панеш, Аскербий Дзепшевич (2019). ""меджлис Вольности Черкесской".адыгская Государственностьна Последнем Этапе Кавказской Войны". Вестник Науки Адыгейского Республиканского Института Гуманитарных Исследований Имени Т.м. Керашева (Rusça), 18 (42). Erişim tarihi: 12 Ağustos 2023.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 A new homeland: The Massacre of The Circassians, Their Exodus To The Ottoman Empire and Their Place In Modern Turkey (İngilizce). Aydin University International. ISBN 9781642261349.
  3. ↑ Трагические последствия Кавказской войны для адыгов (вторая половина XIX – начало XX в.). – Нальчик., 2000.
  4. ↑ The First ‘Circassian Exodus’ to the Ottoman Empire (1858-1867), and the Ottoman Response, Based on the Accounts of Contemporary British Observers. 2007.
  5. ↑ On Horseback Through Asia Minor. 2007.
  6. ↑ Enclosed in Despatch No.3 From Sir Henry Bulwer to Earl Russell, Constantinople, April 12, 1864 (FO 881/1259)
  7. ↑ 1 2 Фадеев А.В. Убыхи в освободительном движении на Западном Кавказе //Исторический сборник. – М.; Л., 1935. – № 4.
  8. ↑ "Soçi Meclisi ve Rus Çarı II.Aleksandr ile Buluşma". Jineps Gazetesi (Türkçe). 1 Ağustos 2011. 2023-08-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 Ağustos 2023.
  9. ↑ Фадеев А.В. Указ. соч.
  10. ↑ Фадеев А.В. Убыхи в освободительном движении на Западном Кавказе //Исторический сборник. – М.; Л., 1935. – № 4.
  11. ↑ Блиев М.М., Дегоев В.В. Кавказская война. – М., 1994.
  12. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Владимировна, Чунтыжева Рима (2014). "Сочинский меджлис: опыт общественно-политического творчества адыгов в XIX веке". Вестник Майкопского государственного технологического университета (4): 15-19. ISSN 2078-1024.
  13. ↑ 1 2 АКАК. Т. 12. Тифлис, 1874. С. 925-926.
  14. ↑ ГАКК. Ф. 799. ОП. 1. Д. 11.
  15. ↑ The Circassian Genocide (İngilizce). Rutgers University Press. 9 Nisan 2013. ISBN 978-0-8135-6069-4. 17 Mayıs 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 Ekim 2017.
  16. ↑ РГВИА. Ф. 38. ОП. 7. Ед. хр. 410.
  17. ↑ 1 2 РГВИА. Ф. 38. ОП. 7. Ед. хр. 410.
  18. ↑ Половинкина Т.В. Черкесия – боль моя. Исторический очерк (древнейшее время – начало XX в.). – Майкоп, 1999.
  19. ↑ The Circassian Genocide (İngilizce). Rutgers University Press. 9 Nisan 2013. ISBN 978-0-8135-6069-4. 17 Mayıs 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 Ekim 2017.
  20. ↑ Olşevsky, Kavkaz c 1841 po 1866 god (Richmond tarafından atıfta bulkunulmuştur)
  21. ↑ (#empty_citation)
  22. ↑ РГВИА. Ф. 38. ОП. д. 396. С. 85-86
  23. ↑ 1 2 Rosser-Owen, 2007
  24. ↑ Circassia. Speech ... at a public meeting held at the Corn Exchange, Preston, ... to receive the Deputies from Circassia (İngilizce). Hardwicke. 1862. 2023-08-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-08-26.
  25. ↑ Fadeyev A.V. The Ubykhs in the liberation movement on Western Caucasus// Historical collection. 1935. №.4. P. 174.
  26. ↑ Esadze S. Conquest of Western Caucasus and end of the Caucasian war. Tiflis, 1914. P. 112.