İşgəncə

İşgəncə — cəza tədbiri; məhkuma fiziki əzab vermə.

Avropada erkən neolit dövrünə aid olan, təhminən 7000 il əvvəl işgəncə mövcudluğunun sübutu olan arxeoloji tapıntılar var.^[1] Assuriya və Əhəmənilər mənbələrdə tez-tez işgəncələr qeyd olunur.^[2]

Erkən orta əsrlərdə Avropada işgəncələr nadir idi, amma 1200 və 1400 illərin arasında o, daha çox işlənilirdi.^[3][4][5]

XVII əsrin ərzində Avropada işgəncə hələ də qanunu idi, lakin onun işlənməsi getdikcə nadirləşirdi.^[6][7] XVIII əsrdə və XIX əsrin başlanğıcında baş verən işgəncənin qanuni qadağaların qəbul olunması zamanı o, cinayət mühakiməsi sistemində artıq çox az işlənilirdi.^[8][9]

Cəza məqsədilə işgəncə antik dövründən günümüzə qədər işlənilir.^[10] Ədliyyə sistemlərinin qeyri-funksional olduğu və ya həbsxanalarında inanların həddən artıq çox oluğu ölkələrdə mövcud olan bir cəza üsulu polisin şübhəli şəxsləri tutması, onlara işgəncə verməsi və heç bir ittiham irəli sürmədən azadlığa buraxmasıdır.^[11][12] Belə halda işgəncə polis bölməsində,^[13] qurbanın evində və ya ictimai evdə tədbir oluna bilər.^[14]

İşgəncə həmçinin onun birbaşa qurbanına qarşı yox, əhaliyi qorxutmaqla, hakimiyyətə müxalif olanlarının qabağını almaq üçün işlənilir.^[15][16] ABŞ-də qulların qaçmasının və üsyanlarının qarşısını almaq məqsədilə işlənilirdi.^[17]

İşgəncə tarix boyu saxlanılanlardan etiraf əldə etmək üçün işlənilirdi. Və əsrlər boyu buna qarşı çıxanlar var idi. Məsələn, Aristotel,^[18][19] Çeare Bekkarianın^[20][21] işgəncənin etiraf almaq məqsədilə tədbiq olunmasına qarşı yazıları var.

Dinləndirmə zamanı məlumat əldə etmək üçün işgəncənin işlədilməsi nisbətən nadirdir.^[22] Dinləndirmə işgəncəsi konvensional müharibələrdə də işlənilir, amma o daha çox assimetrik və vətəndaş müharibələrində işlənilir.^[23]

Hazırda, beynəlxalq hüquqda işgəncənin qadağası imperativ norma (jus cogens) kimi qəbul olunub. Bu o deməkdir ki, o bütün dövlətlər üçün bütün şəraitlərdə qadağandır.^[24][25]

Beynəlxalq humanitar hüququda müharibə zamanı işgəncə 1863-cü ilində Liber kodeksində qadağan olunmuşdur.^[26] 1984-cü ildə İşgəncələrə və digər qəddar, qeyri-insani, yaxud ləyaqəti alçaldan davranış və cəza növlərinə qarşı Konvensiya qəbul edilmiş.

Vikianbarda İşgəncə ilə əlaqəli mediafayllar var.

• İşgəncənin hüququ təyini
• İşgəncənin qadağan olunması haqqında
• İşgəncə haqqında BMT-ninqərarları
• BMT-nin münasibəti  (ing.)

• Barnes, Jamal. A Genealogy of the Torture Taboo (ingilis). Routledge. 2017. ISBN 978-1-351-97773-9.
• Beam, Sara. Violence and Justice in Europe: Punishment, Torture and Execution // The Cambridge World History of Violence: Volume 3: AD 1500–AD 1800. Cambridge University Press. 2020. 389–407. ISBN 978-1-107-11911-6.
• Celermajer, Danielle. The Prevention of Torture: An Ecological Approach (ingilis). Cambridge University Press. 2018. ISBN 978-1-108-63389-5.
• Einolf, Christopher J. "The Fall and Rise of Torture: A Comparative and Historical Analysis". Sociological Theory. 25 (2). 2007: 101–121. doi:10.1111/j.1467-9558.2007.00300.x.
• Evans, Rebecca. The Ethics of Torture: Definitions, History, and Institutions // Oxford Research Encyclopedia of International Studies (ingilis). Oxford University Press. 2020. doi:10.1093/acrefore/9780190846626.013.326. ISBN 978-0-19-084662-6.
• Hajjar, Lisa. Torture: A Sociology of Violence and Human Rights (ingilis). Routledge. 2013. ISBN 978-0-415-51806-2.
• Pérez-Sales, Pau. Psychological Torture: Definition, Evaluation and Measurement (ingilis). Taylor & Francis. 2016. ISBN 978-1-317-20647-7.
• Jensena, Steffen; Kelly, Tobias; Andersen, Morten Koch; Christiansen, Catrine; Sharma, Jeevan Raj. "Torture and Ill-Treatment Under Perceived: Human Rights Documentation and the Poor". Human Rights Quarterly. 39 (2). 2017: 393–415. doi:10.1353/hrq.2017.0023. ISSN 1085-794X.
• Kelly, Tobias. "The Struggle Against Torture: Challenges, Assumptions and New Directions". Journal of Human Rights Practice. 11 (2). 2019: 324–333. doi:10.1093/jhuman/huz019.
• Oette, Lutz. "The Prohibition of Torture and Persons Living in Poverty: From the Margins to the Centre". International & Comparative Law Quarterly (ingilis). 70 (2). 2021: 307–341. doi:10.1017/S0020589321000038. ISSN 0020-5893.
• Wisnewski, J. Jeremy. Understanding Torture (ingilis). Edinburgh University Press. 2010. ISBN 978-0-7486-8672-8.
• Young, Joseph K.; Kearns, Erin M. Tortured Logic: Why Some Americans Support the Use of Torture in Counterterrorism (ingilis). Columbia University Press. 2020. ISBN 978-0-231-54809-0.
• Rejali, Darius. The Field of Torture Today: Ten Years On from Torture and Democracy // Interrogation and Torture: Integrating Efficacy with Law and Morality. Oxford University Press. 2020. 71–106. ISBN 978-0-19-009752-3.
• Saul, Ben; Flanagan, Mary. Torture and counter-terrorism // Research Handbook on International Law and Terrorism (ingilis). Edward Elgar Publishing. 2020. 354–370. ISBN 978-1-78897-222-2.

Hüquq haqqında olan bu məqalə bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.