İdman psixologiyası

İdman psixologiyası — idman fəaliyyətində müxtəlif psixoloji mexanizmlərin formalaşması və təzahürünün qanunauyğunluqlarını öyrənən psixoloji elm sahəsi.

İdman psixologiyası, psixologiyanın ayrıca bir sahəsi kimi, 1960-cı illərin əvvəllərindən bəri həqiqətən fəaldır. Eyni zamanda, ilk vaxtlarda diferensial psixologiya adlanan, yəni idmançılar arasında fərdi xüsusiyyətlərə görə fərqlərin öyrənilməsinə diqqət yetirilirdi. Bundan əlavə, idmançının stress altında hərəkət etmək imkan və bacarıqları^[1] , məşqin effektivliyinin artırılması yolları öyrənilib. Bir az sonra idman psixologiyasının öyrəndiyi məsələlərin əhatə dairəsi nəzərəçarpacaq dərəcədə genişləndi. İdmançıların təkcə fərdi qabiliyyətlərinin deyil, həm də konkret idman növünün xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq proqramlar hazırlanmağa başlandı. Bu zaman ümumi, pedaqoji, sosial və inkişaf psixologiyasının nailiyyətlərindən (idmançı ilə fərdi iş, kollektiv məşqlər və s.) istifadə edilmişdir. İdmançıların əqli və fiziki hazırlığını, onların etik, emosional-iradi və kollektivist hazırlığını artırmaq üçün müvafiq məşq komplekslərinin proqramları hazırlanırdı. İdmançıların təkcə yarışlarda iştirakı zamanı deyil, həm də məşq zamanı həvəsləndirilməsi məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilib. İdmançılarda yüksək ixtisaslaşmış qavrayışların formalaşdırılması yolları və vasitələri — məsafə hissi, zaman hissi, hərəkət edən bir obyektin sürətindəki dalğalanmalar, "top hissi", "su hissi", hadisələrin inkişafının gözlənilməsi. (intuisiya, intizar) — bir qədər təfərrüatı ilə öyrənilmişdir. Həmçinin, təxəyyül metodlarının inkişafına, müşahidənin, taktiki və strateji təfəkkürün təkmilləşdirilməsinə, qruplarda keyfiyyətli qarşılıqlı fəaliyyətə böyük diqqət yetirilmişdir^[2].

İdman psixologiyasının həll etdiyi problemlərdən danışarkən psixologiyada bu istiqamətin mərkəzi simasını — idman psixoloqunu qeyd etməyə bilmərik. İdmançı ilə işləyən psixoloq ona aşağıdakı əsas problemləri həll etməyə imkan verir^[3]:

1. Tələb olunan motivasiya səviyyəsini, konkret məqsədə aydın diqqəti inkişaf etdirməklə, həmçinin zəruri motor bacarıqlarını formalaşdırmaqla təlim prosesinin ümumi effektivliyinin artırılması.
2. Daha yaxşı psixoloji dözümlülüyü, yüksək güc səviyyəsini, çevikliyi əldə etmək, həmçinin xüsusi qavrayış növlərinin inkişafı üçün zəruri psixoloji şəraitin yaradılması.
3. İdmançının yarışlara bacarıqlı psixoloji hazırlığı
4. Zehni tənzimləmə
5. Məşqçi, eləcə də komandadakı digər idmançılarla daha yaxşı qarşılıqlı əlaqə üçün idmançı şəxsiyyətinin formalaşması.
6. Bu göstəricinin ya uğurlu idman çıxışları üçün qeyri-kafi səviyyədə olduğu, ya da bu göstəricinin çox yüksək olduğu və hətta yarış başlamazdan əvvəl idmançının "yanmaq" riskinin olduğu hallarda idmançının iradə gücünün artırılması.
7. İdmançıya təcili yardım. Bu, idmançı ilə onun üçün ən stresli anlarda — yarışqabağı narahatlığı aradan qaldırmaqdan və streslə işləməkdən tutmuş, uğursuz çıxışlar və əlaqəli təcrübələr zamanı kömək etməyə qədər onu əhatə edir^[4].

Bundan əlavə, müasir idman psixologiyası, komandanın səriştəli formalaşdırılması problemlərini, komandada şəxsiyyətlərarası münasibətləri, azarkeşlərlə dəyər yönümlü birliyin artırılmasının yolları və üsullarını, habelə qruplararası münasibətlər və birlik problemlərini nəzərdən keçirən ayrı bir sahə kimi tədqiqatları müəyyənləşdirir^[5].