İlqayax

İlqayax - türk və altay xalq mədəniyyətində yeni il başlanğıcı. Novruz. Novruzla eyni mənalı olaraq istifadə edilsə də ən əhəmiyyətli fərqi, yalnız bir anlıq olmasıdır. Yılqayaq, Cılgayak da deyilir. İlin ilk günüdür.

Əhəmiyyəti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bahar bayramı olaraq qeyd olunar. Gecə və gündüz eşitlenmiştir. Dünyanın yenidən doğumu olaraq qəbul edilə bilər. O gecə tam o anda bütün təbiət və bütün kainat bir anlıq bir yuxuya gedər. Çaylar bir an üçün dayanar sonra yenidən axmağa başlayır. "Aləmin yatdığı vaxt" adı verilən bu anda canlı-cansız bütün varlıqlar bir anlıq bir yuxuya dalayarlar. Başqa bir deyişlə bir an üçün ölüb geri dirilirlər. O bir anlıq vaxt əslində yaradılışdan bu yana o anda keçən bütün zamanları içində saxlayan bir andır. Dünya sanki yeni başdan yaradılır. Yaradılışdakı xaosun bitib nizamın başladığı üçün bir mənada xoşbəxtlik duyulur. Dünyanın nəfəsi istilənər, yer üzünə yamyaşıl ipək bir xalça sərilir. O gecə evdəki bütün qab kacak təzə su ilə yuyulur. Gün doğularkən insanlar gedib akarsuda və ya çeşmələr başında əllərini üzlərini yuyarlar və ya "yunup qılarlar" (dəstəmaz alırlar). İnanışa görə Tanrı insanı bu gündə yaratmışdır. Adəm ilə Həvva bu gündə yer üzündə qovuşmuşdur. Həzrəti Əlinin bu gün doğulduğu fərz edilər. Türklərin Ergenekondan çıxış gününün iyirmi bir marta rast gəldiyi qəbul edilməkdədir. Oğuz Xanın bu müqəddəs saydığını və bayram kimi mərasimlərlə qarşıladığı məlumdur. Türklərə görə Navruz günündə bu hadisələr baş vermişdir.

  1. Dünya bu gündə yaradılmışdır.
  2. İlk insan bu gün yaradılmışdır.
  3. Nuhun gəmisi bu gün quruya oturmuşdur.
  4. Məhəmmədə bu gün peyğəmbərlik verilmişdir.
  5. Şiə inancına görə Əli bu gün doğulmuşdur.

Aləmin yatdığı vaxt[redaktə | mənbəni redaktə et]

border=none Əsas məqalə: Aləmin yatdığı vaxt

"Aləmin yatdığı vaxt" Azərbaycan xalq inancında, qış sonu və yazın başlanğıc anını göstərən əsrarəngiz bir zamandır. Azəri mədəniyyətində aləmin yatma vaxtı ilin son Çərşənbə günüdür. Başqa bir görüşə görə Novruz Bayramına açılacaq gecənin gündüzə çevrildiyi anda reallaşır. Çaylar, dərələr, yəni axar sular bir an durur, sonra təkrar axmağa başlayırlar.

Isıyax[redaktə | mənbəni redaktə et]

Baharda təbiətin yenilənməsini, gücünün çoxalmasını göstərən bir bayram. Yakutlar çox köhnə zamanlardan bəri, bahar mərasimləri edərlər. Bu bayram Ulu Göy Tanrısının şərəfinə edilir. Yer üzü yaşıllığa büründüyü vaxt ağac altına toplanılıp qurbanlar kəsilir. Sonra dairə şəklində toplanılıp kımız içilər və meydanda yandırılan odunun üzərindən qalır. "Isıyax" ın bir neçə məqsədi var: Yer ruhlarını məmnun etmək. Ulu Anadan mərhəmət istəmək kimi... Yakutlara görə, bu bayram ilk ata olan "Elley" ilə əlaqəlidir.

Etimologiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

(İl/Il/Cıl/Yıl) kökündən törəmişdir. "Yıl" (il) sözcüyündən gəlir. İlin keçidi deməkdir. İl və qaymaq (keçmək) sözlərinin birləşməsi olduğu da nəzərə alınmalıdır.

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, e-Kitab (OTRS: CC BY-SA 3.0)  (türk.)
  • Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, Yurt Yayınevi, Türkiye (Sayfa-42)  (türk.)

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]