İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutu

İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutu — Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Bölməsinin strukturuna daxil olan elmi qurum.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Bölməsinin İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutu ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin 7 avqust 2002-ci il tarixli "Azərbaycan MEA Naxçvan Bölməsinin təsis edilməsi haqqında" sərəncamına müvafiq olaraq yaradılmışdır.

Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin "Cəlil Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrının 125 illik yubileyi"nin keçirilməsi haqqında sərəncamına uyğun olaraq teatr haqqında 45 ç.v. həcmində salnamə hazırlanaraq Naxçıvan MR Ali Məclisinə təqdim edilmişdir. Bu salnamədə ilk dəfədir ki, Naxçıvan teatrının yaradıcılıq yolu 1883-cü ildən 2008-ci ilə qədər tam şəkildə təhlil və tədqiq edilmişdir. Müəlliflər yeri gəldikcə əvvəlki tədqiqatlarda təhrif olunmuş faktlara təkziblər, düzəlişlər, qeydlər vermiş, hər ilin repertuar durumu, tamaşaların premyera günləri, ifaçılar ayrıca göstərilmiş, əsərləri oynanılmış bütün dramaturqlar, teatrın yaradıcılarından 116 nəfər, o cümlədən tanınmış aktyor, rejissor, rəssam, bəstəkar barədə ensiklopedik məlumat vermişlər. Teatrın 125 illik tarixində baş vermiş mühüm hadisələr hər ilin sonunda xüsusi təqdimat prinsipləri ilə tərtib edilmişdir. Teatrda ayrı-ayrı illərdə tamaşaya qoyulan əsərlərdən və arxiv sənədlərindən ibarət 200-dən artıq şəkil toplanılmış bununla yanaşı "Naxçıvan teatrı" adlı kitab və "125 yaşlı Naxçıvan teatrı" sənədli-televiziya filminin çəkilişi üçün ssenari hazırlanmışdır.

Naxçıvanın dialekt və şivələrində işlənən ərəb-fars və türk sözləri, dilimizin regional-məhəlli xüsusiyyətləri araşdırılmış, toplanan materiallar incələnmiş, sözlərin səslənməsinə görə fonetik təsnifatı müəyyənləşdirilmiş, Naxçıvan MR-ın Ordubad, Şahbuz, Babək rayonlarından toplanmış dialekt materiallar kameral işlənmiş, leksik xüsusiyyətləri araşdırılmışdır. "Naxçıvan dialekt və şivələrinin lüğəti" adlı kitab çapa təqdim edilmişdir.

Naxçıvan MR-in onomastik vahidləri, onun bir qolu olan toponimik sistemi tədqiqata cəlb etmiş, Şərur və Şahbuz rayon oykonimləri arxiv və tədqiqat əsərlərinə istinadən 1590-cı ildən 2004-cü ilə qədər oykonimik sistemi qaynaq materiallarına əsasən sistemləşdirmiş, bəzi oykonimlərin etnogenezi məsələlərini etimoloji və linqvistik təhlillər yolu ilə araşdırmışdır. Naxçıvan MR-nın Şərur rayonu ərazisinə daxil olan oykonimlər tarixi dövrlər üzrə izlənilmiş, ilk mənbələrdə qeydə alınmış adlar toplanılmış, ərazicə dəqiqləşdirilərək Şərur ərazisinə aidliyi təsdiqlənmişdir. Burada oykonimlırin 1727–1740, 1740–1828 və 1924–1936-cı illərdə fonetik dəyişikliklərlə siyahıları tərtib olunmuş və bu illərə aid olan oykonimlərin tam sözlüyü yaradılmışdır. Şərur oykonimlərinin tarixdəki yeri, onların formalaşmasında rolu olan qədim etnoslar əski mənbələr əsasında geniş tədqiq edilmiş, Şərur oykonimlərinin tarixi mənşəyi və onların tərkibində bu günümüzə qədər qalmış qədim yazıyaqədərki dövr elementləri tamamilə araşdırılmışdır. Şahbuz rayonu oykonimlərinin linqvistik və fonosemantik xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. Naxçıvan MR-də mövcud olan sak, kas, şirak tayfaları ilə bağlı oykonimlər linqvistik təhlil edilmiş, onların tarixinin e.ə. IV–III minilliklərə aid olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Qədim türk tayfa adlarını özündə qoruyan etnooykonimlərin tarixi-linqvistik xüsusiyyətləri tədqiq edilmiş, yer adlarına istiqamətləndirilmiş qeyri-milli siyasətin baş verdiyi dövrlər işıqlandırılmış, fonrtik-semantik dəyişikliklərin səbəb və nəticələrinə, dövrünə aydınlıq gətirilmişdir. Kas, Kaspi, Qazax, Xəzər kimi tayfa adlarına qoşulan qədim komponentlərin e.ə. IV–III minilliklərə aid türk dil elementləri olduğu müqayisəli təhlil yolu ilə müyyənləşdirilmişdir. "Onomalogiya problemləri" (I cild) nəşr olunmuşdur. Haliyədə "Naxçıvan Muxtar Respublikasının oronimləri" adlı kitab üzərində işlənilir.

Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ordubad, Şahbuz və digər ərazilərindən xalqımızın mifik dünyagörüşünü, inanclarını, adət-ənənələrini özündə əks etdirən folklor materialları əməkdaşlar tərəfindən tərəfindən toplanaraq, sistemləşdirilmiş və çap edilmişdir. Nəşr edilmiş folklor topluları dünyanın və xalqımızın mənşəyi, təbiət hadisələrinin, sosial-psixoloji proseslərin mahiyyətini aydınlaşdırır. Naxçıvandan toplanmış 23 janrdan ibarət folklor nümunələrində regional xüsusiyyətlərin araşdırılması zamanı Naxçıvanın qədim sivilizasiya mərkəzlərindən biri olduğu müəyyənləşdirilmiş və bu qədim yurdun əzəldən türk etnosuna məxsusluğu, eyni zamanda güclü folklor təxəyyülünə malik olması aydınlaşdırılmışdır. Bölgədəki miflərin zənginliyi Naxçıvanın qədimliyinə və buradakı etnosun dünya mədəniyyətinə xüsusi təsir göstərməsinə sübutdur. Çap edilən əsərlərlə yanaşı, "Naxçıvan bayatıları", "Azərbaycan nağılları: Naxçıvan" (II cild), "El sözü, yurd yaddaşı" adlı kitablar da nəşrə hazırlanmışdır.

• Təsviri və dekorativ-tətbiqi sənətlər şöbəsi.
• Musiqi və Teatr şöbəsi.
• Dilçilik şöbəsi.
• Onomastika şöbəsi.
• Folklorşünaslıq şöbəsi.
• Ədəbiyyatşünaslıq şöbəsi.

• AMEA Naxçıvan Bölməsi ^{[ölü keçid]}
• Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası