İsgəndər haqqında roman

İsgəndər haqqında romanlar Avropa xalqlarının qədim ədəbiyyatında Böyük İsgəndərin həyatı və fəaliyyəti ilə bağlı müxtəlif mifik məlumatların toplandığı əsərlərə verilən ümumi addır. Əsərin ilk versiyaları yunan dilində olmaqla III əsrə aiddir. Bir qədər sonrakı dövrə aid əlyazmalarda əsər Makedoniyalı İsgəndərin saray tarixçisi Kallisfenə aid edilir, lakin bu tarixi şəxs İsgəndərdən əvvəl vəfat etdiyinə görə onun həyatını tam əks etdirə bilməmişdir. Əsərin naməlum müəllifi indi də bir çox tədqiqatçılar tərəfindən Psevdo-Kallisfen adlandırılır.

IV-XVI əsrlərdə Orta Yunan, Latın, Qədim Erməni, Süryani və İvrit dillərində əsərin müxtəlif versiyaları yaradılmışdır.

İsgəndərin yaşadığı dövrdə hələ onun haqqında əfsanələr yaradılmışdı. Kallisfenin dövrümüzə çatmamış əsərində İsgəndərin həyatı Kilikiyaya qədər irəliləməyə kimi təsvir edilmişdi. İsgəndərin ölümündən sonra əsəri davam etdirən Onesikrit hadisələri o qədər inkişaf etdirir ki, hətta İsgəndəri əfsanəvi amazonkaların kraliçası Talestrislə də görüşdürür (Plutarxa görə, Onesikrit bir vaxtlar özünü kral elan etmək istəmiş diadox Lisimaxdan həmin dövr haqqında eşitdikdən sonra dövrlə maraqlanmağa başlamışdır).

Antik və orta əsrlər dövründə əsər çoxlu məzmun dəyişiklərinə və genişləndirmələrə məruz qalaraq, bir neçə versiyada yüksək ədəbi formalı əsər kimi meydana çıxmışdır. Latın, Qədim Erməni, Gürcü və Süryani dillərinə əsər Son Antik dövrlərdə (IV-VI əsrlər) tərcümə edilmişdir. Şatilonlu Valter tərəfindən yaradılmış “Aleksandreid” orta əsrlərin ən məşhur romanlarından biri olmuşdur. Arxiyepiskop Leo tərəfindən X əsrdə yaradılmış versiya Avropada yayılmış əsas dillərə - Qədim Fransız (XII əsr), Orta İngilis, Erkən Şotland (İsgəndər buiki, XIII əsr), italyan, ispan (İsgəndər poeması), Mərkəzi Alman (Lamprextin “Aleksanderlidi və Yohannes Hartlibin XV əsr versiyası^[1]), slavyan, rumın və macar – tərcümə edilmişdir.

Əsərin Süryani versiyası, digər orta əsr dillərində - ərəbcə, farsca (İskəndərnamə), efiop dili, ivrit dili (Sefer HaAqqadah), osmanlı türkcəsi (XIV əsr)^[2] və orta monqol (XIII əsr) - də çoxlu versiyaların yaranmasına əsas vermişdir.

Qurandakı Zülqərneyn hekayəsi (Kəhf surəsi, 18:83-98) romanlardakı Qoq və Maqoq detalına uyğun gəlir və bu İslam alimləri arasında mübahisələrə səbəb olur. Ərəb və fars dilli mənbələrdə istifadə edilən “Zülqərneyn” adı ərəb dilindən tərcümədə “buynuzlu adam” anlamını verir ki, bu da İsgəndərin hakimiyyəti dövründə kəsilmiş və İsgəndərin Misir tanrısı Amunun varisi olduğunu göstərmək üçün buynuzlu şəkildə təsvir edildiyi sikkələrə əsaslanır. İsgəndər əfsanəsi haqqında İslam mənbələrində, xüsusilə İranda yayılmış məlumatlar Psevdo-Kallisfen və yerli Sasani məlumatlarının qarışığı şəklində müydana çıxır.

Əsərin ən qədim yunan versiyası olan Böyük İsgəndərin tarixi (Historia Alexandri Magni, α vsersiyası) üçüncü əsrə aid edilir. Bizans dövründə bu versiya əsasında müxtəlif versiyalar yaradılmışdır ki, onların da bəziləri Orta Yunan dilində poetik formaya malikdir. α versiyası Flavi Polemi tərəfindən yaradılmış (IV əsr) latın versiyasının və erməni versiyasının (V əsr) əsasında durur. Möcüzəvi nağıllar və sirenlər və kentavrlar kimi mifik varlıqlarla görüşlərlə zəngin roman fantastik məzmuna malikdir.

• α versiyasıvəyaVetustaversiyası: V. Kroll, HistoriaAlexandriMagni, cild 1. Berlin: Weidmann, 1926
• β versiyası: L. Bergson, Der griechischeAlexanderroman. Stokholm: Almqvist&Wiksell, 1965
• βversiyası(e cod. LeidensiVulc. 93) L. Bergson, Der griechischeAlexanderroman. Rezension β. Stockholm: Almqvist&Wiksell, 1965
• β versiyası (e cod. Paris. gr. 1685 et cod. Messinensi 62): L. Bergson, Der griechischeAlexanderroman. Stokholm: Almqvist&Wiksell, 1965
• γ versiyası (lib. 1): U. von Lauenstein, Der griechischeAlexanderroman. [BeiträgezurklassischenPhilologie 4. Meisenheim am Glan: Hain, 1962]
• γ versiyası (lib. 2): H. Engelmann, Der griechischeAlexanderroman. [BeiträgezurklassischenPhilologie 12. Meisenheim am Glan: Hain, 1963]
• γversiyası(lib. 3): F. Parthe, Der griechischeAlexanderroman. [BeiträgezurklassischenPhilologie 33. Meisenheim am Glan: Hain, 1969]
• δversiyası(e cod. Vat. gr. 1700, 88v 89r): G. Ballaira, "Frammentiineditidellaperdutarecensioneδ del romanzo di Alessandro in un codiceVaticano," Bollettino del comitato per la preparazionedell'edizionenazionaledeiclassicigreci e latini 13 (1965)
• ε versiyası: J. Trumpf, AnonymiByzantini vita AlexandriregisMacedonum. Stuttgart: Teubner, 1974
• λ versiyası (lib. 3): H. van Thiel, Die Rezensionλ des Pseudo-Kallisthenes Bonn: Habelt 1959
• λ versiyası (Pseudo-Methodius redactio 1) H. van Thiel, Die Rezensionλ des Pseudo-Callisthenes Bonn: Habelt 1959
• λ versiyası (Pseudo-Methodius redactio 2) H. van Thiel, Die Rezensionλ des Pseudo-Kallisthenes Bonn: Habelt 1959
• Fversiyası (cod. Flor. Laurentianus Ashburn 1444), vernacular: V.L. Konstantinopulos and A.C. Lolos, Ps.-Kallisthenes ZweimittelgriechischeProsa-Fassungen des Alexanderromans, 2 cild [BeiträgezurklassischenPhilologie 141 & 150, Meisenheim am Glan: Hain 1983]
• φ versiyası: G. Veloudis, ἩφυλλάδατοῦΜεγαλέξαντρου. ΔιήγησιςἈλεξάνδρουτοῦΜακεδόνος [ΝέαἙλληνικὴΒιβλιοθήκη 39. Afina: Hermes, 1977]
• Byzantinapoeticaversiyası(cod. Marcianus 408): S. Reichmann, Das byzantinischeAlexandergedichtnachdem codex Marcianus 408 herausgegeben [BeiträgezurklassischenPhilologie 13. MeisenheimamGlan: Hain, 1963]
• Eversiyası (cod. Eton College 163), vernacular: V.L. Konstantinopulos and A.C. Lolos, Ps.-Kallisthenes, ZweimittelgriechischeProsa.Fassungen des Alexanderromans, 2 vols [BeiträgezurklassischenPhilologie 141 & 150 Meisenheim am Glan: Hain 1983]
• Vversiyası (cod. Vind. theol. gr. 244): K. Mitsakis, Der byzantinischeAlexanderromannachdem Codex Vind. Theol. gr. 244 [Miscellanea ByzantinaMonacensia 7. Münhen: InstitutfürByzantinistik und neugriechischePhilologie der Universität, 1967]
• Kversiyası (cod. 236 Kutlumussiu, Athos), vernacular: K. Mitsakis, "ΔιήγησιςπερὶτοῦἈλεξάνδρουκαὶτῶνμεγάλωνπολέμων," Byzantinisch-neugriechischeJahrbücher 20 (1970)
• Poeticaversiyası (Rversiyası), xalqədəbiyyatı: D. Holton, ΔιήγησιςτοῦἈλεξάνδρου. İsgəndərnağılı. Qafiyəliversiya [ΒυζαντινὴκαὶΝεοελληνικὴβιβλιοθήκη. Saloniki, 1974]

İsgəndər haqqında romanın bir neçə qədim və orta fransız dilində və bir dənə Anqlo-Norman dilində versiyası məlumdur:

1. Alberik de Brianson – Aleksandr,
2. 1120 -ci ildə yazılıb.
3. Yustas – “Fuerre de Gadres ”, sonradan Aleksandr de Bernay və Tomas de Kent tərəfindən istifadə edilib.
4. Anonim müəllif – “Decasyllabic Alexander”, təxminən 1160-1170-ci illər.
5. Anonim müəllif – “Mort Alixandre”, 159 sətirlik franqment.
6. Kilsə xadimi Aleksandr de Bernay (həm də Parisli Aleksandr kimi tanınır) – “Li romans d'Alixandre”, təxminən 1170, bu versiya müxtəlif müəlliflər (Lambert de Tort, Yustas və Alberik de Brianson) tərəfindən yazılmış versiyalarda qəhrəmanın həyatı haqqında verilmiş məlumatların bir əsərdə toplanması nəticəsində yaradılmışdır. Digər müəlliflərdən fərqli olaraq Aleksandr Psevdo-Kallisfen və ya Flavi Poleminin əsərinin müxtəlif tərcümələrindən istifadə etməmişdir. Orta əsr ədəbiyyatında adət edildiyi kimi mövzuya bu cür yanaşma, başqaları tərəfindən yazılmış əsərin daha da mükəmməlləşdirilməsi və qəhrəman haqqında daha ətraflı məlumatın verilməsi məqsədindən irəli gəlmişdir. Əsər o dövr fransız ədəbiyyatında məşhur olan chansons de geste janrında yazılmışdır. Məhz həmin dövrdə Tomas de Kent də özünün “Le roman de toutechevalerie” saqasını yazıb. Buna baxmayaraq Aleksandr mövzusu Herakl və ya Eney kimi paqan fiqurları ilə müqayisədə məşhurluğu ilə seçilməmişdir.
7. Tomas de Kent - “Roman de toute chevalerie”, təxminən 1175-ci il, müəllifin Anqlo-Norman dilində yazdığı bu əsər Orta ingilis dilində yazılmış “King Alysaunder” əsəri üçün əsas olmuşdur.
8. Cehan le Nevelon – “La VenjanceAlixandre ”
9. Lambert de Tort – “Alixandreen Orient ”, 1170-ci illərdə yazılıb.
10. Qui de Kambray – “Le VengementAlixandre”, 1191-ci ildən əvvəl yazılmışdır.
11. Anonim müəllif – “Roman d'Alexandreen prose ”, Orta Fransız dilində yazılmış ən məşhur versiyadır.
12. “Prise de Defur”, Pikardiya regionunda, 1250-ci illərdə yaradılmışdır.
13. “Voyage d'Alexandre au Paradis terrestre” latın dilində yazılmış “Iter ad paradisum” əsərinin –cı illərdə fransız dilinə tərcümə edilmiş versiyasıdır.
14. İsgəndərin qəhrəmanlıqlarından bəhs edən Vov tsiklinə Jak de Lonquyonun “Voeux du paon ”, Jan le Kortun “Restor du Paon” və Jan de le Montenin “Parfait du paon” əsərləri daxildir.
15. Jan Vakelin – “Faicts et les Conquestesd'Alexandre le Grand ”, təxminən 1448.
16. “Fais et concquestes du noble roy Alexandre” son orta əsrlər dövrünə aid nəsr versiyası.
17. Vaska de Lüsin – “Faits du grand Alexandre”, 1468-ci il, Kvint Kurtis Rufusun “HistoriaeAlexandriMagni” əsərinin nəsr tərcüməsi.

Orta əsrlərdə İngiltərədə İsgəndər haqqında romanlar böyük məşhurluğa malik olmuşlar. Hətta Cefri Çoserin “Kenterberi nağılları”nda da İsgəndər haqqında romanlara istinad edilir. Lakin, Kral Artur haqqında yerli əfsanə və onunla əlaqəli Arturian əfsanələrindən fərqli olaraq, İsgəndər haqqında roman orta əsrlər Qərbi Avropa tarixi və mədəniyyətinə qarışmamışdır. Orta ingilis dilində İsgəndər haqqında beş roman tam, bir çox əsərlər isə hissələr şəklində bizə çatmışdır. Həmçinin iki şotland versiyası da məlumdur ki, onlardan biri Erkən Şotland dilində yazmış şair Con Barbura aid edilir, digəri isə 1499-cu ildə Orta Şotland dilində yazılmışdır.

1. .Kral Alisuander, təxminən 1275-ci ildə yazılmışdır.
2. . Alisuander (və ya Makedoniyalı Aleksandr) haqqında roman, bəzən Aleksandr A da adlandırılan bu versiya 1247 sətirlik alliterativ şer şəklində yazılmışdır. Əsər təxminən 1340-1370-ci illərdə, Alliterativ intibahının yaranmasından qısa müddət əvvəl yazılmışdır və dövrümüzə çatmış ən qədim poemalardan biri hesab edilir. O, 1600-cü illərə aid məktəb kitabçasında saxlanmışdır. Ümumilikdə Aleksandr A Nektanebusun “Aleksandr” əsəri üçün əsas olmuşdur, xüsusilə, onun doğulması və həyatının erkən illəri, Vizantiyanın Filipp tərəfindən mühasirəsi səhnələrində bu təsir daha çox hiss olunmaqdadır. Ehtimal ki, əsərdəki bu səhnələrin qaynağı “Historia de Preliis” əsərinin I² versiyasıdır. Bununla yanaşı, əsər Pavel Orozinin “Historiae adversum paganos” əsərindən götürülmüş səhnələr hesabına genişləndirilmiş, lakin Orozinin tipik yanaşması buraxılmışdır, çünki, müəllifin əsas məqsədi İshəndərin qəhrəmanlıqlarının təsviri idi.
3. . “Aleksandr və Dindimus” əsəri bəzən Aleksandr B də adlandırılır və bu əsər də Aleksandr A kimi alliterativ şer kimi yazılmışdır. “MS Bodley 264” əlyazması içərisində tapılan bu əsər, bütün dünya zövqlərindən imtina etmiş, həyatın mənası və insanlar üçün düzgün yol axtarışı kimi fəlsəfi fikirlərlə yaşayan və bu baxımdan da orta əsrlərdə Avropada yayılmış Fransiskanlar ordenini xatırladan Brahmanların kralı və İsgəndər arasındakı yazışmanı əks etdirən beş məktubdan ibarətdir. Aleksandr B üçün də əsas mənbə “Historia de Preliis” əsərinin I²versiyasıolmuşdur.
4. . Aleksandr müharibələri əsəri bəzən Aleksandr C də adlandırılır və orta ingilis dilində Alliterativ formada yazılmış ən iri həcmli Aleksandr romanıdır. Əsərin “Historia de Preliis ” I³ versiyası əlyazmasından daha qədim olan iki variantına “MS Ashmole 44” və Dublin Üçlük Kolleci “MS 213” əlyazmasında rast gəlinib. Baxmayaraq ki, hər iki əlyazma yarımçıqdır, onlar bir-birini çox yaxşı tamamlayır. Bu əsərdə İsgəndərin məktublarına, əxlaqi və fəlsəfi məzmun daşıyan fikirlərinə daha çox yer ayırılmışdır. Məktublar Psevdo-Kallisfen ənənəsinin ayrılmaz hissəsidir. Əsərin dominant mövzusu adətən kralların taxtlarını itirmələrinə səbəb olan qürurdur. Aleksandr müharibələrində qəhrəman fövqəltəbii güclə təsvir edilmiş və həmişə hadisələrin mərkəzində göstərilmişdir.
5. . Nəsrlə İsgəndərin həyatı, Robert Tornton tərəfindən köçürülüb, təxminən 1440-cı illər.
6. . Aleksandr buiki, müəllifi naməlum olsa da, Con Barbora aid edilir, 1580-ci ildə nəşr edilmiş ilk çap versiyasında əsərin yazılma tarixi 1438-ci il göstərilir.
7. . Qalib Kral Aleksandr buiki, 1499-cu ildə Gilbert Hey tərəfindən yazılıb, orta şotland dilindədir.

İosif Flavi özünün “yəhudilərin qədim tarixi” əsərində qeyd edir ki, Yerusəlimə gələn İsgəndər böyük kahini salamlayıb və Makedoniyaya qayıdarkən yuxuda onu gördüyünü deyib.^[3]

Talmudda da İsgəndərlə əlaqəli çoxlu əfsanələr vardır, məsələn, qeyd edilir ki, samaritanlar məbədin məhv edilməsini planlaşdırsalar da, İsgəndər böyük kahin Saleh Simonun qarşısında səcdə etmişdir. Talmudda həm də İsgəndərin Cənub müdriklərinə on sualı, Qaranlıq bölgələrə səfəri, Amazonkalarla görüşü, Qızıl Saqqal, Cənnət qapılarına getməsi, səmaya yüksəlməsi və dənizin dibinə enməsi kimi əfsanələr yer almışdır.^[4][5]

Həmçinin misirlilərin də yəhudilərin İsgəndər qarşısında mühakimə edilməsini təsvir edən əfsanələri vardır.^[6]

İsgəndər haqqında romanın süryani, fars, ərəb, efipo və bulqar versiyaları xristian və müsəlman variantları əsasında yaranmışdır. Böyük İsgəndər haqqında xristian əfsanələrini tədqiq edən filoloqlar belə nəticəyə gəlmişlər ki, Quranda Zülqərneyn haqqında verilən məlumatlar ellinist və xristian mənbələrindəki məlumatlarla oxşarlıq təşkil edir. Ərəb Epiteti “Zülqərneyn”in Böyük İsgəndərə aid olduğunu müəyyənləşdirməyə əsas verən bir neçə numizmatik sübut vardır. Həmçinin monoteist dinlərin tarixi İsgəndərin həyatını əks etdirən təsviri də vardır. Həmçinin, qədim xristian süryani və efiop əlyazmalarında aşkarlanmış İsgəndər haqqında əfsanələr də Quranda verilmiş məlumatlarla eynilik təşkil edir. Bu isə, Quranda isgəndərin təsviri məsələsi ətrafında dini mübahisələrə səbəb olmuşdur. Müsəlman intibahı dövründə Nizami Gəncəvi mənbələrdə Makedoniyalı İsgəndər haqqında verilmiş məlumatları toplayaraq “İsgəndərnamə” adlı beşinci və sonuncu iri həcmli əsərini yazmışdır. Nizami “Xəmsə”sinin təsiri ilə “Xəmsə” yaratmış Əmir Xosrov Dəhləvi isə həmin əsərə oxşar “Ayineyi İsgəndəri” əsərini yazmışdır.

Orta əsrlərdə və sonrakı dövrlərdə Balkanlarda və Şərqi Avropada da qədim slavyan və slavyan dillərində İsgəndər haqqında romanlar yaradılması ənənəsi formalaşmışdır. 1810-cu ilə aid bolqar versiyası belə başlayır. “Aleksandriada – Filippin oğlu, imperator Makedoniyalı İsgəndərin hekayəsidir. Tanrı özlərini onunla müqayisə etmək istəyən kralları cəzalandırır...Və onun yaşaması üçün makedoniyanı seçərək həmin ölkəni şərəfləndirmişdir.”^[7]

• Harf-Lancner, Laurence (translator and commentator, edited by Armstrong and al.) (1994). Le roman d'Alexandre, Livre de poche. ISBN 2-253-06655-9.
• Southgate, Minoo (translator) (1978). Iskandarnamah : a Persian medieval Alexander-romance. New York: Columbia Univ. Press. ISBN 0-231-04416-X.
• Stoneman, Richard (editor and translator) (1991). The Greek Alexander Romance. New York: Penguin. ISBN 0-14-044560-9.
• Wolohojian, A. H., The Romance of Alexander the Great by Pseudo-Callisthenes (from the Armenian), Columbia University Press (1969).

Bu məqalədəki istinadlar müvafiq istinad şablonları ilə göstərilməlidir.

• Boyle, J. A., "The Alexander Romance In The East And West", Bulletin Of The John Rylands University Library Of Manchester 60 (1977), pp. 19–20.
• Budge, E. A. W., The History Of Alexander The Great Being The Syriac Version Of The Pseudo-Callisthenes, Cambridge University Press, 1889.
• Chasseur, M., Oriental Elements in Surat al Kahf. Annali di Scienze Religiose 1, Brepols Publishers 2008, ISSN 2031-5929, p. 255-289 (Brepols Journals Online Arxivləşdirilib 2013-01-04 at Archive.today)
• Gero, S., "The Legend Of Alexander The Great In The Christian Orient", Bulletin Of The John Rylands University Library Of Manchester, 1993, Volume 75.
• Gosman, Martin, "Le roman de toute chevalerie et le public visé: la légende au service de la royauté". In Neophilologus 72 (1988), 335–343.
• Gosman, Martin, "Le roman d'Alexandre et les "juvenes": une approche socio-historique". In Neophilologus 66 (1982), 328–339.
• Gosman, Martin, "La légende d'Alexandre le Grand dans la littérature française du douzième siècle", Rodopi, 1997. ISBN 90-420-0213-1.
• Merkelbach, Reinhold, Die Quellen des griechischen ALexanderromans (Munich, 1977). Cf. his and Stanley Burstein's discussions of the epigraphical fragment SEG 33.802 in the journal Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik, Vol. 77 (1989), 275-280.
• Selden, Daniel, "Text Networks," Ancient Narrative 8 (2009), 1–23.
• Stoneman, Richard, Alexander the Great: A Life in Legend, Yale University Press, 2008. ISBN 978-0-300-11203-0

• The Medieval Alexander Project Arxivləşdirilib 2014-04-18 at the Wayback Machine at the University of Rochester
• Wiki Classical Dictionary Arxivləşdirilib 2005-12-17 at the Wayback Machine
• Is The Source Of Qur'an 18:60-65 The Alexander Romances?
• Милетич, Любомир. Една българска Александрия от 1810 год. (= Български старини, XIII). София, 1936
• The Wild Man: Medieval Myth and Symbolism, an exhibition catalog from The Metropolitan Museum of Art (fully available online as PDF), which contains material on Alexander romance (nos. 5-7)