Ədirnənin fəthi

Ədirnənin fəthi — Bizans imperiyasının əlindəki Ədirnə (o zamankı adıyla Hadrianopolis) Osmanlı imperiyasının nəzarətinə keçməsi ilə nəticələnən proses. Müharibənin baş verdiyi il və fəth həyata keçirən adlar, mənbələrə görə 1361-1371-ci illər arasında fərqli göstərilir. Alınmasından bir müddət sonra Osmanlı imperiyasına paytaxt olan şəhər, 1453-cü ildə İstanbulun (o dövrdəki adı Kostantinopolis) ələ keçirilməsindən sonra paytaxt olmasına qədər bu statusunu davam etdirib.

Ədirnənin fəthi
Osmanlı-Bizans müharibələri
Tarix	1361-ci il
Yeri	Ədirnə
Nəticəsi	Osmanlı imperiyasının qələbəsi
Münaqişə tərəfləri
Bizans İmperiyası Osmanlı imperiyası
Komandan(lar)
bilinmir Orxan Qazi

Osmanlı dövlətinin Balkanlardakı fəthlərini həyata keçirən qoşunlara, Osmanlı sultanı Orxan Qazinin ən böyük oğlu Süleyman Paşa komandanlıq edirdi. Etdiyi fəthlərdən sonra bölgədə Paşa bəylərbəyliyi qurulmuşdu. Bəylərbəylik qərbdə Keşan ilə İpsala arasında Yayla dağından və Malkara ilə Hayrabolunu ayıran dağlıq ərazidən keçir, Mərmərə dənizi sahillərində Tekfurdağı qəsəbəsi cənubunda Durbinlər təpəsi və Xoraya qədər olan bir ərazini əhatə edirdi.

1357-ci ilin yazında, 11 yaşlı oğlu Xəlilin Foçalı (İzmirin şimalında yer alan bir sahil ilçəsidir) quldurlara əsir düşməsinin ardından Orxan Qazi, oğlunu xilas etmək üçün Bizans imperatoru V Yoannis Paleologosla danışıqlara başladı. İki tərəf arasında aparılan danışıqlar əsasında Osmanlılar Bizans torpaqlarına hücum etməyəcək, Foça göndəriləcək gəmilərin xərclərini üzərinə götürəcək, Bizans imperatorunun keçmiş borclarını bağışlayacaq və Bizans imperatoruna qarşı duran Mateos Kantakuzinosa yardımdan imtina edərək imperatoru dəstəkləyəcəkdir. Müqavilədən əvvəl Mateos Kantakuzinos ilə əməkdaşlıq edən Osmanlılar, bu sayədə Rumelidə yerləşmə imkanı tapmışdı. Digər tərəfdən, Süleyman paşa, Xəlilin əsir düşməsindən bir müddət sonra ölmüş, ən böyük qardaşı Murad, lələ Şahin ilə birlikdə Rumelinin ucqar bölgəsinə göndərilmişdi. Mateos Kantakuzinos isə Serblər tərəfindən yaxalanmış və imperatora təslim edilmişdi. Orxan Qazinin çətinə düşdüyü bir vaxtda Yoannis Paleologosun şəxsən 3 döyüş gəmisi ilə 1358-ci ilin baharında Foça üzərinə getdi. Foçanı qurudan sıxışdırmaq üçün isə Saruhanoğulları bəyi İlyas Bəy ilə razılaşdırılmışdı. Ancaq hər iki tərəf üçün uğursuz oldu və imperator geriyə qayıtdı. Orxan Qazinin imperatora, oğlunu azad etməsə razılaşmanı pozacağını və Bizans torpaqlarına qarşı hücumlara yenidən başlayacağını bildirməsi ilə imperator iki gəmiylə birlikdə Prokonnesosa (günümüzdə Mərmərə adası) getdi və burada Orxan Qazi ilə görüşməsinin ardınca eyni il içərisində Foça hərəkət etdi. Bu dəfə də bir nəticə verməməsinin ardından 1359-cu ilin baharında Kadıköyə gələn Orxan Qazi, imperatorun elçiləri gəmidə görüş keçirdi. Oğlu Xəlilin azad edilməsinin ardınca, imperatorun qızı ilə nişanlanması və aralarındakı sülhün daimi olması şərtləri ilə yenidən müqavilə imzaladılar. Həmin ilin yaz aylarında yenidən Foça hərəkət edən imperator, Xəlili xilas etdi və Konstinantopola apardı və 10 yaşlı qızı İrini ilə nişanladı. 1359-cu ilin sentyabr ayının sonunda isə gəmi ilə İzmitə gətirilib, atasına təhvil verildi. 1357-ci ilin yazında əsir düşən Xəlilin 1359-cu ilin yazında azad edilməsinə qədərki təxminən iki illik müddətdə, iki dövlət arasında hər hansı bir münaqişə baş verməmişdir.

Osmanlı qazilərinin müttəfiqi olan Mateos Kantakuzinosun bölgədən atılmasının ardınca bölgədəki hakimiyyət birbaşa Yoannis Paleologosun nəzarətinə keçmişdi. Xəlilin azad edilməsindən qısa bir müddət sonra Rumeli başında duran Orxan Qazinin Muradın lələ Şahin və cırtdanların sərkərdələri Hacı İlbeği ilə Veteran Evrenos, bölgədəki fəth hərəkətlərinə yenidən girişdilər. Rumeli Osmanlı qüvvələri, 1359-cu ildən başlayaraq şərqə doğru sistematik olaraq hücumlar təşkil etməyə başladı. Florensiyalı Matteo Villanın bildirdiyinə görə, bu hücumlar zamanı Dimetoka (o zamankı adıyla Didymeteichon) ilk dəfə müvəqqəti olaraq Osmanlıların əlinə keçmiş, Türk qoşunları həmin il İstanbul (o zamankı adıyla Konstantinopolis) qala divarları qarşısında göründü.

Fəthin keçirildiyi ili fərqli göstərən mənbələr mövcuddur. Aleksandr Burmov, Serbiya salnaməçiləri ilə Laonikos Halkokondiles və Giacomo Luccarinin qeydlərinə əsaslanaraq 26 sentyabr 1371-ci ildəki Çirmen müharibəsindən dərhal sonra, 1371-ci ilin sentyabrın sonları ilə oktyabrın əvvəlləri ətrafında aparıldığını bildirirlər. Ancaq Burmov, son iki mənbədə yer alan Ədirnəni fəth edən ordunun başında Süleyman Paşa olduğu məlumatını rədd edir. O dönəmdəki ümumi vəziyyəti də göz önünə alaraq fəth tarixini 1371-ci il kimi təsvir edən Burmova görə Serbiya knyazlarının birdən Çirmenə (günümüzdə Ormenio) gəlmələri və o zamanlar Albaniya tərəflərdə yerləşən Vukain Mrnjaveviin qardaşı Jovan Ugljea ilə birləşməsi nəticəsində regionda reallaşan Çirmen müharibəsi, Ədirnənin Osmanlıların əlindən xilas etmək üçün təşkil edilmişdi. Bu müharibədə Serbiyanın məğlubolmas ilə şəhər Osmanlı hakimiyyətinə girmişdi. Ancaq Georgi Ostroqorski Burmovun mənbə olaraq istifadə etdiyi Serbiya salnamələrində Osmanlıların Balkanlardakı irəliləyişi haqqındakı bəzi tarixlərin səhv göstərilməsi və əsərini 1480-ci illərində yazmış olan Halkokondilesin də xronoloji səhvlərin olması səbəbiylə Burmovun yazdığının doğru olmadığını bildirir və 1362-ci il tarixini ortaya qoyur. Digər tərəfdən Burmov, Bizanslı salnaməçilərdən VI Yoannis Kantakuzinos və Demetrios Kydonesin Ədirnənin fəth edilməsindən yazmamaları, hadisənin 1371-ci il ərəfəsində baş vermədiyinin bir göstəricisi olaraq bildirir. Kantakuzinosun xatirələrində özünü müdafiə etdiyindən, özünü müqəssir vəziyyətinə salacaq olan bu fəthdən heç danışmamış olma ehtimalı və Kydonesin isə ayrı-ayrı hadisələr əvəzinə vəziyyətin ümumi mənzərəsi haqqında yazması səbəbiylə bu iki mənbədə fəthlə bağlı bir fakt olmağı ehtimalı üzərində dayanan Xəlil İnalcık da, Burmovun Ədirnənin 1371-ci ildə Çirmen müharibəsindən sonra fəth edildiyi tezisinin qəti dəlillərə əsaslanmadığını ifadə etməkdədir.

Konstantin İosif Jireek, Burmovdan əvvəl yazdığı əsərlərində Bizans Qısa Salnamələrində verilən tarixi əsas götürərək Orxan Qazinin 1362-ci ildə öldüyünü və özündən sonra yerinə gələn oğlu I Muradın 1363-cü ildə Ədirnənin fəth etdiyini irəli sürür. Daha sonralar Jireek, əsərini XIV əsrdə yazmış olan Mixail Panaretosun, Ədirnədə yerləşən Trabzon imperatoru III Yoannis Komnenosun vəba virusu səbəbiylə 1362-ci ilin martında Sinopa qaçmasını ifadə edən uçotuna əsaslanaraq Ədirnə 1362-ci il martında Bizansın əlində olduğunu və şəhərin 1363-cü ildə Osmanlı hakimiyyətinə daxil olduğu haqqındakı ehtimalının gücləndiyini bildirməkdədir. İsmayıl Haqqı Uzunçarşılı da, 1362-ci ilin martında vəfat edən Orxan Qazının daha sonra taxta keçən oğlu I Murad ilk olaraq qardaşlarının qiyamları ilə qarşılaşdığını və bunlarla məşğul olmaq məqsədilə Ankara tərəflərinə doğru yürüş etməsini, bu üzdən Ədirnənin fəth tarixinin 1363-1365-ci illər arasında olduğunu bildirmişdir. Ədirnənin Orxan Qazi öldükdən və I Murad taxta çıxdıqdan sonra Osmanlı torpaqlarına qatıldığı fikrini sübut edilməmiş olduğunu bildirən Xəlil İnalcık, bu səbəbə görə bu iki tarixin doğru olduğunu qəbul etmir.

Elizavet Zahariadu ilə Irne Beldiceanu-Steinherr fəthin 1369-cu il tarixini göstərir. Zahariadu, Hadrianopolis metropolit Polikarposun əmri Yannis Katakalon tərəfindən Bizans imperatoru V Yoannis Paleologosa yazılan 1366-cı il tarixli mənbəyə əsaslanaraq şəhərin 1366-cı il tarixində Bizans nəzarətində olduğunu bildirir. Müxtəlif Bizans qısa salnamələrində verilən tarixi də göz önünə alaraq şəhərin 1369-cu ildə Osmanlı hakimiyyətinə girdiyi bildirilməkdədir. Bəzi salnamələrdə fəth üçün 1377-ci tarixinin də verildiyini ifadə edən Zahariadu, aradakı bu səkkiz illik fərqin bir xətta nəticəsində yazılmış olacağını bildirmişdir. Şəhərin ilk dəfə 1369-cu ildə Rumeli müstəqil Türk bəyləri tərəfindən ələ keçirildiyini ifadə edən Beldiceanu-Steinherr, 1376 və ya 1377-ci ildə şəhərin Osmanlı qüvvələri tərəfindən nəzarət altına alındığını yazmışdır. Beldiceanu-Steinherr ilə Zahariaduyu mənbə göstərən Donald Nicol, Zahariaduyu mənbə göstərən Kolin Imber və Zahariadunun əldə etdiyi kəşflərdən bəhs edən Con Van Antverpen Fine də fəth tarixini 1369-cu il olaraq göstərir.

Osmanlı mənbələrində fəth tarixi 1359 ilə 1361-ci illəri arasında dəyişik göstərilməkdədir. Ədirnənin fəth edilməsilə nəticələnəcək olan hərəkatdan Osmanlı mənbələrində iki əsas rəvayətdə bəhs edilir. Bunlardan biri Aşıkpaşazade rəvayəti, digəri isə özündən sonra bir çox insanın istifadə etdiyi, Ruhu ilə Neşrinin ən müfəssəl versiyasını verdiyi Əhmədi rəvayətidir. Hər iki rəvayətdə I Muradın, Ədirnə ələ keçirməsi ilə nəticələnən Rumeli hücuma başladığı il Hicri təqvimə görə 761 (Miladi təqvimə görə 23 Noyabr 1359 13 noyabrın 1360 arası) olaraq verir. Ancaq 1,5 il qədər sürən bu hərəkatın hamısını xətalı olaraq eyni il içində göstərməkdədir. Yenə bu iki rəvayət, xətalı olaraq I Muradın taxta çıxış tarixi 1359 kimi göstərir. Xəlil İnalcık, I Muradın atası Orxan Qazinin səhhətində dövlətin böyük məsuliyyətlərini üzərinə götürməsi səbəbiylə mənbələrin belə bir xətaya yol verdiklərini bildirməkdədir.

Aşıkpaşazadəyə görə Orxan Qazi öləndə, I Murad Bursaya getdi. Karesiden (indiki Balıkesir) və öz vilayətindən əsgər toplayaraq, lələ Şahin ilə birlikdə Gelibolu üzərindən Rumeli keçdi. Əvvəl Banadoz Qalasını (günümüzdə Barbaros) döyüşmədən aldı, sonra isə baş verən qarşıdurmalar nəticəsində Heyvan Xəstəliyi Osmanlı torpaqlarına qatdı və buradakı qala dağıtdı. Özünü Qalası (günümüzdə Misinli) önünə gələndə, qala tekfur-u qala ona təslim etdi. Sonra, içi boşaldılmış olan Burgos (günümüzdə Lüləburgaz) ələ keçirildi və qalası yıkıldı. Digər tərəfdən Hacı İlbeği, ələ keçirdiyi Burgosta (günümüzdə Pythion) yerləşmişdi və Dimetokayı sıxışdırırdı. Bir müddət sonra qala tekfuru pusquya salıb əsir alınanda, tekfurun sərbəst buraxılması şərtilə qala təslim oldu. Qazi Evrenos isə Keşan qalasını almışdı və oradan İpsalayı sıxışdırmaqtaydı. İrəliləməyə davam edən Murad, Babaeskisiyə (günümüzdə Babaeski) gəldi, ancaq qalada yerləşən əhali Ədirnəyə qaçmışdı. Yaxınlıqdakı bir neçə qalanı da fəth edən Murad, lələ Şahini Ədirnə üzərinə göndərdi. Adrianopol yaxınlığında Sazlıdərə ətrafında baş verən müharibədə Osmanlı qüvvələri qalib gələrkən, yenilən tərəf qalaya çəkildi. Bu zaman Hacı İlbeği ilə Qazi Evrenos gəlib Murad ilə görüşdü və birlikdə Ədirnəyə gəldilər. Muradın da Ədirnəyə gəlməsinin ardından Ədirnə tekfuru gecə qalanı tərk edərək, Meriç üzərindən Eneze getdi. Ertəsi gün bu xəbər eşidiləndə, içəridəkiləri qalanı təslim etdi. Aşıkpaşazadənin bu izahatında fəth tarixi hicri 761-ci il olaraq verilməkdədir.

Ruhu rəvayətinə görə Orxan Qazinin ölümünün ardınca oğlu Murad, dövlət böyükləri tərəfindən taxta çıxarıldı. Taxta çıxışının ardından Ankara tərəfində baş verən üsyanlarını yatırmasından sonra Bursaya dönüb və əsgər toplayaraq Rumeliyə keçdi. H. 761-ci ildə isə Ədirnə fəth etdi.

Nəşri isə öz növbəsində Muradın taxta çıxmasından, Ahmedi-Ruhi rəvayətlərindən və Aşıqpaşazadənin anlatdığı Ədirnə fəthində baş verən hadisələrdən bəhs edir. Xətalı olaraq Muradın taxta çıxışından sonra baş vermiş kimi əlavə etmişdir. Digər tərəfdən Aşıqpaşazadədə H. 758 (M. 25 dekabr 1356-13 dekabr 1357) olaraq verilən Süleyman Paşanın ölüm tarixini H. 760 (M. 3 dekabr 1358-22 noyabr 1359) olaraq dəyişdirmiş və Orxan Qazinin Süleyman Paşadan iki ay sonra öldüyünü bildirmiş, Muradın taxta çıxması və Ankara yürüşü qismini də Ruhidən alıb bir il də bunlara ayırdığından Ədirnə fəth tarixini H. 762 (M. 11 noyabr 1360-30 oktyabr 1361) olaraq vermişdir.

Dövrü izah edən digər tarix müəllifləri Əhmədi, Şükrullah və Mehmed bin Hacı Xəlilin əsərlərində Ədirnə fəthindən bəhs edilməkdədir. Muradın taxta çıxdığı 1362-ci İlin martından sonra baş verən prosesləri izah edən bu əsərlərdə Ədirnə fəthinin yer almaması, İnalcıkın bildirdiyinə görə fəthin bu ildən əvvəl baş verdiyi mənasını verir. Digər tərəfdən Oruc Bəy tarixinin Manisa nüsxəsində Ədirnə H. 762-ci ildə fəth edildiyinə dair bir qeyd və o il bir günəş tutulmasının baş verdiyi məlumatı yer alır. Aparılan hesablarla 5 May 1361-ci il günü bir günəş tutulmasının baş verdiyi müəyyən edilmiştir. Qeyd olunan Osmanlı mənbələrindən istifadə edərək Xəlil İnalcık, Ədirnənin 1361-ci ildə Osmanlı himayəsinə girdiyini bildirməkdədir. Oskar Halecki də Venesiya qeydlərinə əsaslanaraq Ədirnə Osmanlı tərəfindən ələ keçirildiyi biliyinin bu şəhərə 14 Mart 1361-ci il tarixində çatdığı məlumatını verir. Stanford Şou da İnalcıkın bu fikrini dəstəkləyir.

Fəth edilməsindən bir müddət sonra Osmanlı imperiyasının paytaxtı olan şəhər 1453-cü il İstanbulun (o dövrdəki adı Kostantinopolis) ələ keçirilməsi sonra paytaxt olmasına qədər bu statusunu davam etdirib. Ədirnədən sonra Filibenin də Osmanlı nəzarətinə keçməsi Bizans imperiyasının Avropa və Balkanlar ilə quru əlaqəsi kəsilmiş oldu.