Əhməd Rəfiq Altınay

Əhməd Rəfiq Altınay (1881^[1], Beşiktaş – 10 oktyabr 1937^[2], Beşiktaş — Türk tarixçi, yazıçı, şair, Darülfünun^[3] tarix müdiri və yüzbaşı.

Əhməd Rəfiq Altınay
Doğum tarixi	1881[1]
Doğum yeri	Beşiktaş, Konstantinopol, Osmanlı imperiyası
Vəfat tarixi	10 oktyabr 1937(1937-10-10)[2]
Vəfat yeri	Beşiktaş, İstanbul, İstanbul ili, Türkiyə
Dəfn yeri	İstanbul
Təhsili	Quləli Hərbi Liseyi[d]
Fəaliyyəti	tarixçi, universitet müəllimi[d], jurnalist, yazıçı

Tarix dərsində təcrübəsini; Qəzet və jurnallarda dərc etdirdiyi araşdırma serialları və tarixi hekayələr yolu ilə daha geniş kütlələrə tarixi öyrətmək və sevdirmək üçün istifadə etmiş bir yazıçıdır. "Tarixi sevən adam"^[4] kimi anılır. Tədqiqat işləri, əsas etibarilə, Osmanlı İmperiyası ilə əlaqədar olmuşdur.

1880 və ya 1881-ci ilin fevral ayında İstanbulda, Beşiktaşın Validəçeşmə səmtində anadan olub^[5]. Atası Sultan Əbdüləzizin iqtisadçı Ürgüp Əhməd Ağadır.

İlk təhsilini Vişnəzadə Sıbyan Məktəbində, orta təhsilini Beşiktaş Hərbi Rüştiyəsində və Qülləli Əsgəri İdadi məktəbində aldı. 1898-ci ildə Ali Hərbi Məktəbindən piyada birincisi olaraq məzun oldu. Topdaşı və Soyuqçeşmə Hərbi Orta Məktəbində 4 il müddət ilə coğrafiya müəllimliyi edib. 1902-ci ildə Ali Hərbi Məktəbində fransız, 1908-ci ildə tarix müəllimi oldu.

Müəllimlik təcrübəsini zaman içində daha geniş kütlələrə xitab etmə və oxumağı sevdirmək istəyinə çevrilən Əhməd Rəfiq Altınay, bəzi qəzet və məcmuələrdə ilk yazılarını dərc etdirməyə müəllimlik etdiyi illərdə başlayıb. İlk məqalələrinin mövzusu ilk İslam qəhrəmanları və dini müharibələr idi. II Hökumətin elanına qədər "İrtika", "Malumat", "Hazine-i Fünun", "Mecmua-i Ebuzziy", kimi jurnallarda məqalələr yayımladı^[6]. "Tercüman-ı Hakikat" və "Millət" qəzetlərində başyazarlıq edib. Hökumətin elanından sonra "İkdam", "Peyam" və "Millət" kimi qəzetlərdə yazılarını yayıb. "İkdam"-da gündəlik olaraq təfrikə etdiyi yazıları onun "müverrih" kimi tanınmasında təsirli oldu.

1909-cu ildə tarixi araşdırmalar üçün bir heyətlə birlikdə Fransaya getdi. Paris Büdcə sənədini bu səfər sayəsində tezliklə tanıma imkanı tapdı və məlumatını Osmanlı Büdcə Sənədini tanımaq üçün tətbiq etdi. Yenə bu səfərdə tarix anlayışını təsir edən bəzi Fransız tarixçilərlə tanış oldu.

1909-cu ildə Erkan Hərbi Nəşriyyat Şöbəsində tapşırıq verilib və "Hərbi Məcmuə" idarə etdi. Jurnalda, Osmanlı müharibələri və səfərbərliyinə dair yazılar yazdı. Həmin il, o zamankı adı "Tarixi Osmanlı İmperiya Təşkilatı" olan Türk Tarix Təşkilatına üzv seçildi. Tarixi Osmanlı İmperiya Əncüməni Məcmuəsində elmi işini dərc edərkən altı cildlik "Böyük Tarixi Ümumi" yazdı. İkdam-da "Keçmiş Əsrlərdə Osmanlı Həyatı" adlı silsilə ilə ayırmaya etdiyi yazılarını da kitaplaştırdı.

1912-ci ildə Balkan Müharibəsində Hərbi Senzura Müfəttişi oldu. 1913-cü ildə gözləri ağrıdığı üçün yüzbaşı ikən işindən ayrılıb sərbəst işləməyə başladı. I Dünya Müharibəsi başlayanda orduya çağırılanda müəllimlik və qəzetçilik edib.

I Dünya Müharibəsində ordunun istəyi ilə Rusiya-Türkiyə münasibətlərinə dair yazılar yazan Əhməd Rəfiq Altınay, Kavala Mehmet Əli Paşa xəyanətlə günahlandıran bir yazısı səbəbiylə "arpa saman məşğulluğu" kimi bir vəzifəylə Anadoluya tapşırılaraq cəzalandırılıb. Bu vəzifəni zamanı Nevşehir Bəy İbrahim Paşa haqqında araşdırmalara başladı. 1915-ci ildə Eskişəhirə Hərbi Sövq Komissiyasının Sədri təyin olunanda Osmanlı Dövləti təşkilatına dair araşdırmalar aparıb. Xəstəliyi səbəbilə qısa müddət sonra yenidən İstanbula qayıtdı. Xəzinə Sənəddə çalışaraq keçmiş İstanbul həyatına dair sənədlər topladı. Bu sənədlər "Əsri Onlar" adlı kitabda toplandı.

Müharibənin sonlarında Erməni Soyqırımı hesabatı üçün Avropadan gələn bir jurnalist heyətinə Şərqi Anadolu səfərində müşayiət edib. Trabzon, Qars, Ərdahan Artvin, Batumi, Ərzincan və Ərzurumu əhatə edən bu səfəri "Qafqaz yollarında" adlı əsərlə dilə gətirdi^[7]. Həmçinin səfər zamanı tutduğu qeydlər teleqramlarla Osmanlı Dövləti tərəfindən Avropaya duyruldu. Müharibə sonunda ikinci dəfə əməkli oldu.

Müharibə sonrasında Osmanlı İmperiyasının parçalanması qarşısında Türkçülüyü mənimsədi. Köprülüzadə Fuad, Ziya Gökalp və Nəcməddin Sadiq Bəylərlə birlikdə "İttihad və Tərəqqi"nin rəsmi xidmətini həyata keçirən "Yeni Məcmuə" də çalışdı. Vətənin dünyanın mərkəzi sayılması fikrini əsas götürüb.

1918-ci ildə İstanbul Darülfünün Osmanlı Tarixi müəllimliyinə, 1919-cu ildə Türkiyə Tarixi Müderrisliğine təyin edildi. Bir tərəfdən də Osmanlı Hazine-i Evrak'ında işə başlayıb. Bu arada Demirbaş Şarl ilə bağlı bir çalışması səbəbiylə İsveç hökuməti tərəfindən mükafatlandırıldı.

Barışıq dövründə (1919–1922) "Darülfünun Osmaniye Nizamnamesi" yaradılmasına töhfə verdi. 1919–1920-ci il tədris ilində tətbiq olunmağa başlayan nizamnamə lazımi oxudulan "Osmanlı tarixi" dərsini verirdi.

Barışıq dövründə siyasətlə də məşğul olan Əhməd Rəfiq, Hürriyyət və İtilaf Firqəsinə qatılaraq Vəliəhd Abdülmecit ilə yaxşı münasibət yaratdı.

Ahmet Rəfiq Bəy, 1925-ci ildə Türkiyə-Bolqarıstan əlaqələri haqqındakı çalışmalarına görə Bolqar hökuməti tərəfindən mükafatlandırıldı.

O il, Türk Tarix Təşkilatında Əbdürrəhman Şərəf Beyin ölümü üzərinə boşalan sədrlik vəzifəsini yerinə yetirdi, ancaq eyni il içində vəzifə Fuad Körpülüyə buraxdı.

Yenə 1925-ci ildə Milli Mübarizə dövründə fəaliyyət göstərən "Təriqəti Salahiyye" adlı bir təşkilatla əlaqəsi olduğu iddiasıyla həbs olunub Ankara İstiqlal Məhkəməsində mühakimə olundu. Müdafiəsində emosional çıxış edərək cəmiyyətlə əlaqəsini qətiyyən rədd etdi və bəraət aldı.

1930-cu illərdə dövlət başçısı Mustafa Kamalın təşviqi ilə başlayan "yeni tarix anlayışı" na qaydada ola; Dövrün tarix işlərində fəal iştirak etməmişdir. Xüsusən Orta Asiya, Günəş Dil Nəzəriyyəsi kimi cərəyanlar onun üçün tersti [2].

1931-ci ildə İstanbul Bələdiyyəsi ilə Surp Agop Məzarlığı arasındakı davada ekspert təyin olundu. Almadağ-Hərbi arasındakı ərazinin ermənilərin deyil, Sultan Beyazit Vəli Fondunun mülkü olduğunu tarixi sənədlərlə sübut etməsi səbəbilə bələdiyyə tərəfindən ona Böyükadada bir ev hədiyyə edildi^[8].

1932-ci ildə I Tarix Konqresində iştirak edib. "Türk Tarixinin Mərkəzi Xətləri" adlı işi yazı kabinetində yer aldı.

1933-cü ildə universitet müəllimliyindən çıxarıldı. Qurumdan kənarlaşdırıldığı üçün dərin bir məyusluq yaşadı. Ölümünə qədər rəsmi bir vəzifə almadı.

Həyatının son illərini Böyükadada səfalət içində keçirdi. Qiymətli kitabxanasını hissə-hissə satdı. Uzun bir xəstəliyin ardından 10 oktyabr 1937-ci il tarixində İstanbulda Heydərpaşa Nümunə Xəstəxanasında 56 yaşında sətəlcəmdən vəfat etdi. Məzarı Böyükadada Təpəköy qəbiristanlığındadır.

Həyatı boyu dünya tarixindən uşaq kitablarına qədər geniş bir sahədə əsərlər yazdı. Kitablarının sayı 150-ni keçdi. Keçmiş Əsrlərdə Türk Həyatı başlığı altında dərc etdirdiyi "Bizans Qarşısında Türk", "Sokullu", "Cem Sultan," "Alimlər və Sənətkarlar" "Qadınlar Səltənəti" "Fəlakət İl" "Lalə dövrü" ən məşhur əsərləridir.

Tarixşünaslıqla yanaşı, ədəbiyyata da maraq göstərmiş, 1932-ci ildə "Könül" adlı bir şeir kitabı dərc edilmişdir. Bəktaşi üslubunda yazdığı bir çox şeirləri bəstələnmişdir^[9]

Vikianbarda Əhməd Rəfiq Altınay ilə əlaqəli mediafayllar var.

• Osmanlı Tarihi Yazarları, M.Orhan Bayrak, İstanbul 1982