Ərus meteoriti

Yardımlı meteoriti və ya Ərus meteoriti — Azərbaycana düşdüyü bilinən ilk dəmir meteorit. Keçmiş SSRİ ərazisinə düşən 3-cü böyük meteorit sayılır.^[1]

Bu meteoriti Moskva vaxtı ilə 1959-cu il 24 noyabr saat 7:05-də Yardımlı rayonunun Ərus və Jiy kəndləri ərazisinə düşmüşdür. Sıx duman olmasına baxmayaraq, meteorit düşərkən təqribən 2800 km² sahədə güclü işıqlanma yaradıb və bu 5–10 saniyə davam edib.^[1] Məlum olmuşdur ki, o məşhur Sihote-Alin meteorit yağışının yağmasından sonra düşmüşdür. Burada onun altı fərdi nümunəsi tapılmışdır:

• 152.56 kq;
• 127 kq;
• 11.3 kq;
• 5.9 kq;
• 2.3 kq;
• 0.36 kq.

Yardımlı meteorit yağışının düşmə ərazisi ellips formasındadır və 8–1.5 km-dir. Uçuş istiqamətində 127 kq olan meteorit, diametri 2.8 metr olan bir konusu formalaşdırır və ona 2 metr perpendikulyardır. Bu konus Uzun-Zami ərazisinin şimal şərq hissəsində Jiy kəndindən şimal-qərbə doğru 1 km-dir. Konus divarlarının azimutu 2200–2300 olan cənub-qərb meylliliyi var. Konusun gövdəsi 550–600 üfüq bucağını yaradır. Konusun dərinliyi onun mərkəzi hissəsində 1.9 m-dir.

Meteorit ilə əlaqəli olan süxurlar birləşmiş və rəngini dəyişmişdir. Bölünmədən əvvəl meteorit azimutu 2250–2300 cənub-qərbdən şimal-şərqə doğru hərəkət edir. Reqmaqliptik relyef meteoritin səthində tam olaraq görünür və reqmaqlitlərin bir neçə millimetrdən 10 sm-ə qədər ölçüsü var. Uçuş istiqamətində onlar dərinləşmiş, dəfələrlə 5–6 sm kənara dartılmış formada olur. Əriyən qabığın 0.5–0.6 mm qalınlığı, tünd-qəhvəyi və qara rəngli, tutqun səthi var. Onun armuda bənzər ölçüsü var. Onun uzunluğu 48 sm, çəkisi ortada təxminən 26 sm və hər iki sonluqda 24 sm-dir. Hündürlüyü bir sonluqda 18 sm və digər sonluqda 28 sm-dir.

Dağların hündürlüyünün sürətlə artması relyefin dəyişikliyinə səbəb olur və bu özünü geoqrafik zonaların dəyişikliyində yaxşı göstərir.

Meteoritin bütün səthində yüksək cinahları ilə çox böyük və dərin reqmaqlitlər var. Bəzi reqmaqlitlərin ölçüləri 2 sm-dən 3–3.5 sm-ə və çox nadir hallarda onlar 4 sm-ə qədər dəyişir. Meteoritin səthində təxminən 40 nisbətən böyük çuxurlar movcuddur. Atmosferdə geniş yayılmış meteoritin hərəkəti zamanı onların tərkibi ərimişdi. Çuxurların ölçüsü 8 mm-dən 25 x 40 mm-ə dək dəyişir.

Yardımlı meteoritin mineraloji tərkibi əsasən kamasitdən (91–95%) ibarətdir. 2-ci dərəcəni təşkil edən komponentlər bunlardır: taenit (ilesit), triolit, şeybersit (və rabitə) və qrafit.

Rentgenostruktur yoxlama qrafit kütləsində amorf (ehtimal ki, kriptokristal) maddəsinin mövcudluğunu nümayiş etdirdi. Bituminoloji yoxlama bitumu aşkar etdi. Yardımlı meteoritinin maqnetik xüsusiyyətlərinin tədqiqinin nəticəsinə görə müəyyən olunmuşdur ki, onlar temperatura əsasən 3 fazalı olur.

1) 3500 °C — nikelin yüksək miqdarı ilə minerala uyğun gəlir;

2) 5300 °C – şreberzitə uyğun gəlir;

3) 7650–7700 °C kamasitə uyğun gəlir.

Meteoritdə ferromaqnetik komponentlərin paylanmasının heterogeneti müəyyən olunmuşdur.

Əsas kimyəvi tərkibi bütün dəmir meteoritlərdə olduğu kimi dəmir nikel və kobaltdan ibarətdir. Həmçinin tərkibində çox az miqdarda silisium, alüminium, maqnezium, helium, germanium mövcuddur.

Hazırda 127 kq-lıq nümunəsi Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının muzeyində saxlanılır.^[2][3]

• ASE, V cild, Bakı, 1981, səh. 80
• Təbiət abidələri Yardımlı meteoriti gia.az  (az.)

• SSRİ Dövlət Televiziyasında Yardımlı meteoriti haqqında reportaj  (rus.)