Əzadarlıq

Əksər mədəniyyətlərdə matəm simvolu kimi qəbul olunan qara lent

Yas və ya matəm – sevilən insanın itkisinin ardınca baş verən kədərin təcrübi, habelə emosional ifadəsi.[1][2]

Bir ifadə kimi yas həm də vəfat edən şəxsin ardınca təşkil olunan və bir sıra məxsusi elementlər və hərəkətlər toplusu ilə müşayiət olunan rəsmi və ya qeyri-rəsmi tədbirləri də ifadə edir. Bu zaman, əksərən qara rəngli libaslardan istifadə olunur. Lakin dünyanın fərqli yerlərində başqa formada paltarların da məxsusi olaraq yas, yaxud matəm üçün seçildiyi də müşahidə olunur. Şəxsin itkisinin emosional təsirlərinə ən çox məruz qalan şəxs, ya da şəxslərdə sosial fəaliyyətlərdən çəkinmə, özünə qapanma, vəfat edənin xatirəsini yad etmə kimi psixoloji məqamlar özünü büruzə verir.[3] Bəzən sözügedən hadisədən mütəəssir olanların dini rituallara yönəldiyi də məlumdur.

Yas mərasimlərinin forması mədəni, coğrafi, habelə dini amillərlə birbaşa bağlıdır.[1] Bununla yanaşı, qeyd olunan mərasimlərin mahiyyəti arasında da bir sıra fərqlər mövcuddur. Məsələn, bəzən hansısa dövlət rəhbərinin vəfatı üzərinə ölkə miqyasında rəsmi matəm elan oluna bilər. Bu zaman bir sıra xüsusi protokol qaydaları əsasında ölmüş rəhbərin xatirəsi ailə üzvlərinin, rəsmi şəxslərin, zaman-zaman kütlələrin iştirakı ilə yad edilir.

Matəm saxlamağın sosial normaları və qaydaları cəmiyyətdən cəmiyyətə dəyişir. Məsələn, Yaxın Şərqdə yas mərasimləri zamanı əsasən qara rəngli libaslar geyinildiyi halda,[4] Uzaq Şərq ölkəsi olan Çində matəmin rəngi ağdır.[5] Buna baxmayaraq, bir qayda olaraq məxsusi libasların geyilməsi, aksesuarlardan istifadə, yaxud mərasimlərin keçirilməsi bu hadisəyə xas olan əlamətlərdəndir. Bəzi mədəniyyətlərdə mərasimlər dəfnin ardınca qısa, bəzilərində isə daha uzun zaman kəsiyini əhatə edə bilir.

Etimologiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Yas" sözü Azərbaycan dilinə qədim türk dilindən keçmişdir.[6] "Matəm" sözü ərəbmənşəlidir və "cənazə mərasimi, cənazə mərasimində ağı deyən bir qrup qadın" mənasını daşıyan "مأتم" sözündən gəlmişdir.[7]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Robben, Antonius C. G. M. Robben, Antonius C. G. M. (redaktor). Death, Mourning, and Burial A Cross-Cultural Reader (Ebook). Wiley. 4 February 2009. səh. 7. ISBN 9781405137508. İstifadə tarixi: May 28, 2021 – https://www.google.co.uk/books/edition/Death_Mourning_and_Burial/pYZ26lnNjG8C?hl=en&gbpv=0 vasitəsilə. In Death, Mourning, and Burial, an indispensable introduction to the anthropology of death, readers will find a rich selection of some of the finest ethnographic work on this fascinating topic...
  2. ↑ Brennan, Michael. Mourning and Disaster Finding Meaning in the Mourning for Hillsborough and Diana (Ebook). Cambridge Scholars Publications (2008 tarixində nəşr olunub). 14 January 2009. səh. 2. ISBN 9781443803793. İstifadə tarixi: May 28, 2021 – Google books https://www.google.co.uk/books/edition/Mourning_and_Disaster/wbYLBwAAQBAJ?hl=en&gbpv=0 vasitəsilə. The Hillsborough stadium disaster of 15 April 1989 and the death of Princess Diana on 31 August 1997 sparked expressivist scenes of public mourning hitherto unseen within the context of British society...
  3. ↑ "Understanding the Five Stages of Grief". Cruse Bereavement Care. February 12, 2021. August 2, 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: May 28, 2021.
  4. ↑ Assyrian Rituals of Life-Cycle Events Arxivləşdirilib 2019-11-28 at the Wayback Machine by Yoab Benjamin
  5. ↑ "Psychology of Color: Does a specific color indicate a specific emotion? By Steve Hullfish | July 19, 2012". March 4, 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 6, 2017.
  6. ↑ Nişanyan, Sevan (2015-03-05), “yas Arxivləşdirilib 2024-01-08 at the Wayback Machine”, in Nişanyan Sözlük
  7. ↑ Nişanyan, Sevan (2002–), “matem Arxivləşdirilib 2024-01-08 at the Wayback Machine”, in Nişanyan Sözlük