Alığ Xan

Alığ Xan – türk mifologiyasında korlar tanrısı. Bir dağ ruhudur. Alı Xan (Alı Han) ve ya Alu Xan (Alu Han) olaraq da bilinər. Kor bir qocadır. Koroğlu dastanındakı Kor Atanın arxaik versiyasıdır. Dağlardakı at sürülərini qoruyar. Qanadlı atlara görə kor olmuşdur.

Bənzər motivli mifologiya nümunələri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Koroğlunun atası da bir at səbəbiylə olduğu bölgənin bəyi tərəfindən kor edilir. Bəyə hədiyyə edilən bu at pis görünüşü səbəbiylə atanın gözlərinin çıxarılmasına səbəb olur. Lakin daha sonra bir axırda günəş görmədən qırx gün gözləyəndə, sıra kişiliyə ortaya çıxar. Çünki bu ayğır sudan çıxmadır. Baba yuxusunda oğlunun qordan (atəşdən) doğulacağını görər. Bu bir imtahana işarədir. Köroğluya ozanlıq qabiliyyətini, döyüşçülüyünü və atını verən də odur. Dağlarda yaşayır. Qoşabulağı (Əkiz Pınarı) qoruyar. Bu bulağın suyu müqəddəslik və gənclik (və ya ölümsüzlük) vericidir. Bu ölümsüzlük heç olmasa məcazi etibarlı olmuş və Koroğlu adı həmişə yaşamışdır. Bir görüşə görə, İslam sonrası türk cəmiyyətində Həzrət Əlinin əhəmiyyətli bir yer əldə etməsi bu ad bənzərliyinin bir nəticəsidir. İslam əvvəli türklərdə onsuz da məşhur olaraq istifadə edilən Alı / Alu şəklindəki bir ad mövcuddur. Məsələn Alu Beşe (Əli Paşa) adlı ozan hər iki adla də tanınmaqdadır. Həzrət Əlinin igidliyi, döyüşçülüyü, iki ağızlı qılıncı türk mədəniyyətində böyük maraq çəkmişdir. Həqiqətən də Koroğlunun adı Əlidir. Monqolların cənub tanrılarından olan Alıqan ilə də əlaqəli olması mümkündür. Sokor / sokur / Sohar sözləri kor deməkdir və nağıllarda bu adla başlayan varlıqlara rast gəlinir. Şumerlərdə isə Alu adlı ölümcül bir varlıq olur. Yaşar Kamalın İnce Memed adlı əsərində iştirak edən və dörd kitabın sonunda da bənzər cümlələrlə yamacındaki tkanlığın üç gün üç gecə yanğısı, yanan tikanlardan qışqırığa bənzər səslərin gəlişi izah edilən dağın adı Əli dağıdır. Bu hadisə kitabda bu cümlə ilə ifadə edilir: "Bu odla birlikdə də Alidağın doruğunda bir top işıq partlayar. Dağın başı üç gecə ağarar, gündüz kimi olur."

Alı / Əli inancı[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Həzrəti Əli" əfsanələrinin və Ələvilik inancının meydana gəlməsində mifoloji quruluşlanmalar əhəmiyyətli bir rol oynamışdır. Bu, qədim türk inancına olduqca yaxınlaşan Ələvi inanclarında açıq bir şəkildə görülər. Pelio'nun fikrinə görə, türklərdə İslamiyyətdən əvvəl "Alı" adı vardır, daha sonra bu adı "Əli" yə çevirilmişdir. Azərbaycan eşq hekayələrinin kahramanlanna Buta (Badə) verən, onlan haqq aşığına çevirən də çox vaxt "Həzrəti Əli" dir.

Etimologiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

(Al) kökündən törəmişdir. Alov və alınmış (gözləri alınmış) mənaları ehtiva edir. Çünki əvvəllər gözlər odla dağlanarak kor edilərdi. Gözün alazlanması da eyni mənanı verər. Həqiqətən də Köroğlunun atasının gözləri belə kor edilmişdir. Monqolcada Alı / Əli "kim?" Deməkdir və bilinməyən təhlükəli varlıqları xatırladar. Alı / Ala kökü Köhnə monqol və altay dilləri ilə tungus dillərində bilmək, məlumatlı olmaq mənası daşıyır. Monqolcada Alı feli bilməyi izah edər.

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]