Alp Epoxası — Müasir qitələrin zahiri görünüşünü müəyyən edən dağ qurumları kaynozoyu əhatə edən sonuncu orogenezdə-Alp epoxasında əmələ gəlmişdir. Tabaşirin sonu-paleogen dövrünün əvəlində Şimali Amerikanın qərbində nəhəng Kordilyer dağ sisteminin formalaşması tamamlandı, lakin Cənubi Amerikada, Avrasiya və şimali-qərbi Afrikada Alp orogenezinin əsas hadisələri eosenin sonunda (təxminən 40 milyon il bundan əvvəl) başlanmışdır və ardıcıl güclənərək miosenin sonuna qədər davam etmiş, bəzi rayonlarda isə indi də davam etməkdədir. Məhz bu epoxada Alp-Himalay dağ silsilələri meydana gəlmişdir. Bu silsilə Cəbəllüttariqdən İndoneziya arxipelaqına qədər Pireneyi, Alp, Karpatı, Balkanı, Böyük və Kiçik Qafqaz, Pamiri və nəhayət, Yerdə ən yüksək dağ sistemi olan Himalayı və onlara qovuşan ətrafındakı Qarakorumu əhatə edir.[1]
| Alp epoxası | |
|---|---|
| Ümumi məlumatlar | |
| Dağ sistemi | Himalay |
Alp dağları Avropada mühüm iqlim bölgüsüdür. Onların şimalında və qərbində mülayim iqlimi olan ərazilər, cənubda subtropik Aralıq dənizi landşaftları var. Küləkli qərb və şimal-qərb yamaclarında yağıntılar ildə 1500–2000 mm, bəzi yerlərdə 4000 mm-ə çatır. Alp dağlarında böyük çayların mənbələri (Reyn, Rhone, Po, Adige, Dunayın sağ qolları), eləcə də çoxsaylı buzlaq və tektonik-buzlaq mənşəli göllər (Bodenskoe, Cenevrə, Komo, Laqo Maggiore və s.) var. Landşaftların hündürlük zonallığı yaxşı ifadə edilmişdir. Hündürlüyü 800 metrə qədər, iqlimi mülayim isti, cənub yamaclarında — Aralıq dənizi, çoxlu üzüm bağları, meyvə bağları, tarlalar, Aralıq dənizi kolları və enliyarpaqlı meşələr var. 800–1800 metr hündürlükdə iqlim mülayim, rütubətlidir; enliyarpaqlı palıd və fıstıq meşələri tədricən yuxarıya doğru iynəyarpaqlılarla əvəz olunur. 2200–2300 metr hündürlüyə qədər iqlim soyuqdur, uzun müddət qar yağır (subalp qurşağı adlanır). Kol və hündür otlu çəmənliklər, yay otlaqları üstünlük təşkil edir. Yuxarıda, əbədi qarların sərhəddinə qədər soyuq iqlimi olan, ilin çox hissəsini qarla örtülmüş az otlu seyrək alp çəmənliklərinin üstünlük təşkil etdiyi alp qurşağı var. Daha yüksək buzlaqlar, qar sahələri, qayalı yamacları olan nival qurşağıdır. Alp dağlarının şimalında və qərbində mülayim iqlimi olan ərazilər, cənubda subtropik Aralıq dənizi landşaftları var. Müxtəlif Alp bölgələrinin iqlimi küləyin hündürlüyündən, mövqeyindən və istiqamətindən asılıdır. Alp dağlarında yayda soyuq axşamlara yol verən isti günlər olur. Dağlarda səhər adətən günəşli olur, günorta buludlar yuvarlanır. Qış tez-tez qar yağması və uzun müddət aşağı temperaturla müşayiət olunur. Alp dağlarının şimal tərəfində iqlim daha soyuq və rütubətlidir, cənub tərəfində isə əksinə, daha isti və qurudur. İyulda orta temperatur +14 °C-dən aşağı, yanvarda −15 °C-ə qədərdir. İldə 1000 mm yağıntı düşür. Düzənliklərdə qar ildə bir aydan altı aya qədər qalır. Qışın çox hissəsi vadilərdə duman qalır. Alp dağları yerli küləklərlə xarakterizə olunur. Onlardan ən mühümü hava kütlələrinin dağ yamacları boyunca enməsi və adiabatik qızma ilə müşayiət olunan sıxılması nəticəsində əmələ gələn isti və quru fendir. Bu, yerli temperaturu xeyli artırır ki, bu da qarın kəskin əriməsinə və tez-tez uçqunlara səbəb olur ki, bu da insan həyatı üçün təhlükə yaradır və bütün dağlıq rayonları xarici aləmdən kəsə bilər. Eyni zamanda, foehn, mövcud olmayan yerlərdə olduğundan daha yüksək mütləq yüksəkliklərdə kənd təsərrüfatı üçün şərait yaradır. Alp dağlarının iqlimi, torpaq və bitki örtüyü aydın şəkildə müəyyən edilmiş şaquli zonallığa malikdir. Alp dağları hər biri fərqli mühitə malik beş iqlim zonasına bölünür. Alp dağlarının müxtəlif iqlim zonalarında iqlim, flora və fauna fərqlidir. 3000 metrdən yuxarı dağ silsiləsi zonasına nival zonası deyilir. Soyuq iqlimə malik olan bu ərazini davamlı olaraq çoxillik qar örtür. Buna görə də nival zonada praktiki olaraq heç bir bitki örtüyü yoxdur. Alp bitkiləri əhəngli (əhəngdaşı) və əhəngsiz ola bilən yaşayış mühitinə və torpaq növünə görə qruplaşdırılır. Bitkilər çəmənliklər, bataqlıqlar, meşələr (yarpaqlı və iynəyarpaqlılar) və talus və uçqunların təsirinə məruz qalmayan ərazilərdən tutmuş qayalıqlara və silsilələrə qədər geniş təbii mühitlərdə yaşayırlar.[2]