İndoneziya

İndoneziya — Cənub-Şərqi Asiyada ən böyük dövlət. Rəsmi adı İndoneziya Respublikası (ind. Republik Indonesia) bəzən, İndoneziya Respublikası Unitar Dövləti (Negara Kesatuan Republik Indonesia) milli adı istifadə olunur. Cənub-Şərqi Asiyada, Hind və Sakit okeanları arasında olan bir ölkədir. Dünyanın ən böyük ada ölkəsidir, on yeddi mindən çox adaya malikdir.[7] Sahəsi 1.904.569 kvadrat kilometr (735.358 kvadrat mil), torpaq sahəsi ilə dünyada 14-cü, dəniz və quru ərazisi ilə birgə 7-ci sıradadır.[8] 261 milyondan çox əhalisi olan bu ölkə dünyanın ən çox əhalisi olan dördüncü ölkəsi və ən çox müsəlman əhalisi olan ölkədir. [9] Dünyanın ən sıx məskunlaşmış adası olan Yavada [10] ölkə əhalisinin yarıdan çoxu yaşayır.

İndoneziya
İndoneziya Respublikası
Bayraq Gerb
Bayraq Gerb
Bhinneka Tunqqal Ikaal Ika (Kavi dilində)
(Azərbaycanca: "Müxtəliflikdə Birlik")
Milli İdeologiya: Pançasila[1]
Himn: 
"İndoneziya Raya"
(Azərbaycanca: "Böyük İndoneziya")
Tarixi
 • Hindu və buddist krallıqları II əsr
 • Müsəlman sultanlıqlar XIII əsr
 • Niderland Ost-Hind Şirkəti 20 mart 1602
 • Niderland Ost-Hindi 1 yanvar 1800
 • Yapon işğalı 9 mart 1942
 • Müstəqilliyin elan edilməsi 17 avqust 1945
 • Tanınma və federasiya 27 dekabr 1949
 • Unitar respublika 17 avqust 1950
Rəsmi dilləri
Paytaxt Cakarta 6°12′ c. e. 106°49′ ş. u.
İdarəetmə forması Unitar prezident respublikası
Prezident Coko Vidodo
Vitse – prezident Maaruf Amin
Xalq Nümayəndəsi Şurasının sədri Puan Maharani
İndoneziya Ali Məhkəməsinin Baş Hakimi Məhəmməd Hatta Əli
Sahəsi Dünyada 14-cü
 • Ümumi 1.904.569[2] km²
 • Su sahəsi (%) 4,85
Əhalisi
 • Əhali 277,749,853 nəfər (4-cü)
 • Siyahıyaalma (2020) 270,203,917 nəf.
 • Sıxlıq 143 nəf./km² (90-cı)
ÜDM (AQP)
 • Ümumi $4,398 trilyon[3] dollar  (7-ci)
 • Adambaşına $15,837 dollar  (98-ci)
ÜDM (nominal)
 • Ümumi (2023) $1,391 trilyon dollar  (16-cı)
 • Adambaşına $5,011 dollar  (112-ci)
İİİ (2021) 0.705 (azalma; 114-cü)
Demonim İndoneziyalı
Valyuta İndoneziya rupiyası
İnternet domeni .id
ISO kodu ID
BOK kodu INA
Telefon kodu +62
Nəqliyyatın yönü sol[d][6]
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Xəritə
İndoneziya

Bu suveren dövlət seçilmiş qanunverici orqanı olan prezident və konstitusiyalı bir respublikadır. Onun 34 əyaləti var, onlardan beşinin xüsusi statusu var. Ölkənin paytaxtı Cakarta dünyada ikinci ən sıx məskunlaşmış şəhər ərazisidir. Ölkə quru sərhədlərini Papua-Yeni Qvineya, Şərqi Timor və Malayziyanın şərq hissəsi ilə bölüşür. Digər qonşu ölkələrə Sinqapur, Vyetnam, Filippin, Avstraliya, Palau, Hindistanın Andaman və Nikobar adaları daxildir. Çoxlu əhalisi və sıx məskunlaşdığı bölgələrə baxmayaraq, İndoneziya geniş səhralara malikdir, yüksək bioloji müxtəlifliyi dəstəkləyir.[11] Ölkədə neft və təbii qaz, kömür, qalay, mis, qızıl, nikel kimi zəngin təbii ehtiyatlar vardır, kənd təsərrüfatı əsasən düyü, xurma yağı, çay, qəhvə, kakao, dərman bitkiləri, ədviyyat və rezin istehsal edir.[12] Çin, ABŞ, Yaponiya, Sinqapur və Hindistan İndoneziyanın əsas ticarət tərəfdaşlarıdır.[13]

İndoneziya arxipelaqının tarixi öz təbii sərvətlərinə çəkilən xarici güclərin təsirinə məruz qalmışdır. Ən azı VII əsrdən etibarən Srivicaya və daha sonra Macapahit materik Çin və Hindistan yarımadasının subyektləri ilə əlaqəli olduğu dövrdən bəri ticarət üçün dəyərli bir bölgə olmuşdur. Yerli hökmdarlar erkən əsrlərdən tədricən xarici təsiri özündə cəmləşdirdilər və Hind və Buddist krallıqları çiçəkləndi. Müsəlman ticarətçilər və sufi alimləri İslamı gətirdilər,[14][15] Avropa işğal gücləri xristianlığı gətirdilər və kəşf əsrində Maluku ədviyyat ticarətində inhisar etmək üçün bir-birlərinə qarşı mübarizə apardılar. Bəzən portuqal, fransız və ingilislər tərəfindən müdaxilə edilsə də, Hollandiya arxipelaqdakı 350 illik mövcudluğunun çoxuna görə Avropanın ən öndə gedən güclərindən idi. 20-ci əsrin əvvəllərində bir millət dövləti kimi "İndoneziya" anlayışı yarandı və müstəqillik hərəkatları formalaşmağa başladı.[16] İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Asiyanın müstəmləkə koloniyalarından çıxılan dövründə İndoneziya Hollandiya ilə silahlı və diplomatik qarşıdurmadan sonra 1949-cu ildə müstəqillik əldə etdi.

İndoneziya yüzlərlə fərqli yerli etnik və dil qruplarından ibarətdir, ən böyük və siyasi baxımdan dominant olan etnik qrupu yavalılardır. Müsəlman əksəriyyəti olan əhali arasında milli dil, etnik müxtəliflik, dini plüralizm və müstəmləkəçilik və ona qarşı üsyan tarixi ilə müəyyən edilən ortaq bir şəxsiyyət meydana gəldi. İndoneziyanın milli şüarı olan Bhinneka Tunggal Ika ("Müxtəliflikdə Birlik" sözün həqiqi mənasında "hələ də birdir") ölkəni formalaşdıran müxtəlifliyi ifadə edir. İndoneziya iqtisadiyyatı nominal ÜDM-ə görə dünyada 16-cı, AQP-də ÜDM-ə görə 7-ci yerdədir. Ölkə bir çox çoxtərəfli təşkilatların üzvüdür, bunlar arasında BMT,[q 1] ÜTT, BVF, G20 və Qoşulmama Hərəkatının, Cənub-Şərqi Asiya Ölkələri Assosiasiyasının, Asiya-Sakit Okean İqtisadi Əməkdaşlığı, Şərqi Asiya Sammiti, Asiya İnfrastruktur İnvestisiya Bankı və İslam Əməkdaşlıq Təşkilatıdır.

Etimologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İndoneziya adı Yunanca "Hind adaları" mənasını verən İndos (Ἰνδός) və nesos (νῆσος) sözündən yaranmışdır.[17] Ad müstəqil İndoneziyanın yaranmasından çox əvvəl,yəni 18-ci əsrə aiddir.[18] 1850-ci ildə bir ingilis etnoloq Corc Vindsor Erl "Hind arxipelaqı və ya Malay arxipelaqı" nın sakinləri üçün İnduneziyalılar və üstünlük verdikləri Malayzyanlar termlərini təklif etdi. [19] Eyni nəşrdə tələbələrindən biri Ceyms Riçardson Loqan İndoneziyadan Hind arxipelağının sinonimi kimi istifadə etdi.[20][21] Lakin, Niderland Ost-Hindinin nəşrlərində yazan holland akademiklər İndoneziyadan istifadə etmək istəmirdilər; Malay arxipelağına (Maleische Archipel); Niderland Ost-Hindinə (Nederlandsch Oost Indië':), ümumi olaraq İndiëyə; Şərq (de Oost); və ya İnsulindeyə üstünlük verirdilər.[22]

1900-cü ildən sonra İndoneziya Hollandiya xaricindəki akademik dairələrdə daha çox yayıldı və yerli millətçi qruplar bunu siyasi ifadə üçün qəbul etdilər.[22] Berlin Universitetindən Adolf Bastian İndoneziyanın İnseln des Malayischen Archipels,1884–1894 adlı kitabı ilə populyarlaşdı. Bu addan istifadə edən ilk yerli alim Ki Hacar Devantara idi, 1913-cü ildə Hollandiyada Indonesisch Pers-bureau adlı bir mətbuat bürosunu qurdu.[18]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: İndoneziya tarixi

İndoneziya ərazisində Aşağı, Yuxarı Paleolit və Mezolit dövrlərinə aid abidələr aşkar edilmişdir. II – V əsrdən başlayaraq İndoneziyada məhsuldar qüvvələr inkişaf etməyə Tarum, Kalinq, Malayya, Şirvicayya kimi erkən dövlətlər formalaşmağa başladı. XIII əsrdə arxipelaqın əksər hissəsini əhatə edən böyük imperiya möhkəmləndi, Yavadakı, Macapani dövləti ilə birləşdi, lakin XVI əsrdə İndoneziya müsəlman sülalələrinin başçılıq etdiyi kiçik dövlətlərə bölündü. Avropalılar isə İndoneziyanı XIX əsrin sonu- XX əsrin əvvəllərində, demək olar ki, işğal etdilər. 1941-1942-ci illərdə İndoneziyanı Yaponlar işğal etdi. 1945-ci il avqustun 17-də İndoneziya müstəqillik əldə etdi, unitar İndoneziya Respublikası elan olundu.[23]

194cicil də ingilislər ilə toqquşmalar oldu . İndoneziya SSRİ ilə yaxınlıq siyasəti aparırdı. 50-ci illərin sonlarında sosialist metodların tətbiqi , SSRİ ilə yaxınlıq xalqda narazılıq ilə qarşılandı. 1960-cı ildə Qərb dövlətləri sukarnonun SSRİ ilə yaxınlaşdıgı üçün münasibətlər pisləşdi. 1965-ci ildə kommunistlər çevriliş etmək istədilər. 1967-ci ildə Sukarno bütün səlahiyyətləri general Suxartoya verdi. Və 1968-ci ildə Suxarto prezident seçildi. Ölkənin rəsmi xətti - anti kommunizm elan edildi.

Coğrafiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İndoneziya – dünyada ən böyük arxipelaqdır. Rəsmən statistikaya görə arxipelaq 17,804 adadan ibarətdir, onlardan 7,870 – adlı, 9,634 – adsız, 6000-də əhalisi var: 5 əsas və 30 kiçik arxipelaqlarda yerləşənlər adalar.İndoneziya 13 mindən çox adadan ibarətdir.

Dünyanın ən böyük ada dövlətidir . 17 mindən çox adaya sahibdir . Və sakit okeanı və hind okeanı arasında yerləşir

Papua adasında yerləşən, 4,884 metr hündürlüyü olan Pancak Caya zirvəsi ölkənin ən hündür yeri, Sumatra adasında yerləşən Toba gölü isə sahəsinə görə (1,145 kv.m) İndoneziyanın ən böyük gölüdür. Ən uzun çayı isə Kalimantan adasında olan Mahakam və Barito çaylarıdır.

İndoneziya tektonik cəhətdən fəal ərazidə yerləşdiyinə görə, ərazisində Krakatua və Tambora vulkanları da daxil olmaqla, 150-dən çox aktiv vulkan var.

Mədəniyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: İndoneziya mədəniyyəti

İndoneziya aqrar ölkə idi, 1940-ci ildə aparılan hesablamalara görə əhalinin yalnız 6%-i savadlı idi. Yalnız 1961-ci ildən etibarən ibtidai təhsil məcburi oldu. 1977-ci ildə ölkədə 28 dövlət universiteti, 23 özəl universitet fəaliyyət göstərirdi. Məsələn, Cakarta şəhərində İndoneziya Universiteti, Cokyakartada Qaca – Mada Universitetləri, Banqdunda Pacacaran Universiteti, Texnoloji Universitetlər fəaliyyət göstərir. Ölkədə həmçinin böyük mədəniyyət və incəsənət mərkəzləri də mövcuddur: Boqorda təbiət elmləri kitabxanası, Cakartada Parlament kitabxanası, Mədəniyyət muzeyi, Zoologiya muzeyi (Cakartada) və s.

Mətbuat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İndoneziyada 100-dən çox gündəlik qəzet çıxır. İndoneziya dilində "Merdeka", "Sinar xarapan", "Kompas", "Anqkatan bersencata", "Brita Buana", "Suara Kaya", "Pelita", ingilis dilində "İndonezian observer" (1950) və başqa adda qəzetlər nəşr edilir. Cakartada həmçinin dövlət radio və televiziya şirkətləri də fəaliyyət göstərir.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İndoneziya ərazisində VII əsrin sonu- VIII əsrin əvvəllərinə aid olan daş kitabələr, yazılı abidələr mövcuddur. Bu kitabələr, əsasən, Malayya və Yava dillərində yazılmışdır. Yava dilində ədəbiyyat da IX-XI əsrlərdə daha yüksək şəkildə inkişaf etmişdir. "Ramyana" (Hind şairi Bhattinin "Ravana vadha" eposu əsasında), "Arcunanın toyu" poemalarını misal gətirmək olar. Bu dövrdə İndoneziyada ədəbiyyatın inkişafına Hind ədəbiyyatı güclü təsir göstərmişdir. Lakin bununla belə mifologiyaya əsaslanan və tarixi inkişafı əks etdirən əsərlər də yazılmışdır. Məsələn, "Tantu Pangelaran", "Pararaton" kimi mifologiyaya istinad edən nəsr əsərlərini, Prapançanın "Naqarakertaqama" poemasını göstərmək olar. Həmzah Fansuri, Nurəddin ər – Raniri, Əbd ür – Rauf və başqalarının tarixi, didaktik və islamın təbliğinə xidmət edən əsərləri meydana gəldi. Ədəbi dil inkişaf etməyə başladı. Bu işdə Abdullah bin Əbdülqadir Münşinin rolu daha böyük olmuşdur. Onun əsərləri o dövr üçün ədəbi dil nümunələrinə çevrilmişdir.

XVI – XVIII əsrlərdə yaşayıb yaratmış ədiblərin əsərlərində maarifçilik ideyaları da təbliğ edilirdi. Məhəmməd Musa, Viləm İsgəndər Mud və başqalarının yaradıcılığında bu daha qabarıq verilmişdir. Bu dövrdə həm də İndoneziya dili də dövlət dili kimi formalaşdı. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində daha zəngin və ziddiyyətli əsərlər yazılmağa başladı. M.Rusei, Nur Sultan İsgəndər məişət romanları, S.T.Əlişahbana maarifçi romanlar, R.Əfəndi və M.Yəmin vətənpərvər ruhlu şerlər yazdılar. Əbd ül– Muis, Asmar Hadi və başqalarının yaradıcılığında müstəmləkəçiliyə qarşı mübarizə mövzusu əsas yer tuturdu. 30-cu illərin sonunda Armayn Pane, X.B.Yasin, X.Bandaharonun əsərlərində realist ideyalar daha üstünlük təşkil edirdi. İndoneziyada mütərəqqi ədəbiyyat ancaq o müstəqillik qazandıqdan sonra daha yüksək şəkildə inkişaf etməyə başladı.

Musiqi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İndoneziyada xalq musiqisi yüksək professionallıqla inkişaf etmişdi. Slendro (pentatonika növü) və peloq (tonları qeyri – bərabər olan 7 pərdəli lad) İndoneziya musiqisinin lad əsasını təşkil edir. İnkişaf etmiş heterofoniya və çoxsəslilik İndoneziya musiqisinin xarakterik cəhətlərindəndir. Orta əsrlərdə mövcud olan qamilan xalq çalğı alətləri orkestri İndoneziyanın klassik musiqisinin yüksək nümunəsidir.

Musiqi alətlərindən bonanq, qambanq, gendanq, müxtəlif sinclər (zərb alətləri), sulinq (nəfəs aləti) geniş yayılmışdır. İndoneziyanın professional musiqisinə XX əsrdə Avropanın dini musiqisinin (Qriqori xorları) müəyyən dərəcədə təsiri olmuşdur. Ölkədə respublika yarandıqdan sonra bir sıra həvəskar və professional musiqi kollektivləri, Cokyakarta, Cakarta radioları nəzdində kamera orkestrləri yaradılmışdır. Surakarta şəhərində konservatoriya və İndoneziyada klassik musiqi məktəbi açılmışdır. Həmin dövrdə Sucasmina, A.Pasaribu, Susbini kimi məşhur bəstəkarlar fəaliyyət göstərmişlər.

Dini vəziyyət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İndoneziya əhalisinin böyük əksəriyyəti (87,5 %) müsəlmanlardır. Müsəlmanlar əsasən sünniliyin şafii məzhəbinə etiqad edirlər. Şiələr Hindistan və Pakistandan gələnlərin bir hissəsidir. İslam İndoneziyanın yerli xalqları arasında çox geniş yayılıb. Xristianlar əhalinin 7 faizini təşkil edir. Protestantlar (6 mln. nəfər), katoliklər (3 mln. yaxın), eyni zamanda bir sıra müstəqil kilsələr mövcuddur: Xristian batak protestant kilsəsi (1 mln-dan artıq), Timor kilsəsi (650 min nəfər), Maluku protestant kilsəsi (275 min nəfər), minaxasların xristian evanqelist kilsəsi (500 min nəfər) və başqaları.

İndoneziyada induizm dini faktiki olaraq İslam tərəfindən sıxışdırılmışdır. Burada əhalinin çox az hissəsi (2%) induizmə ibadət edir. Buddizm isə əvvəllər Sumatra adasında geniş yayılmışdı. Zaman keçdikcə İslam dini daha üstün mövqeyə çıxır və buddistlərin sayı tədricən azalmağa başlayır. Ölkədəki çinlilər konfusialıq və daosizmə etiqad edirlər. Bununla yanaşı burada az sayda iudaistlər də vardır. Bir sıra rayonlarda əhali arasında qəbilə inancları qorunub saxlanılmaqdadır.

Bayramlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: İndoneziya bayramları

Qeydlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 20 yanvar 1965-ci ildə müvəqqəti olaraq tərk edildi.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Pancasila". U.S. Library of Congress. 3 February 2017. 5 February 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 February 2017.
  2. ↑ "CIA World Factbook". 2023-04-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-08-16.
  3. ↑ "World Economic Outlook Database, April 2019". IMF.org. International Monetary Fund. 26 June 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 February 2019.
  4. ↑ http://badanbahasa.kemdikbud.go.id/lamanbahasa/sites/default/files/UU_2009_24.pdf.
  5. ↑ 36 // Constitution of Indonesia (ind.).
  6. ↑ https://web.archive.org/web/20170210083750/https://basementgeographer.com/right-hand-traffic-versus-left-hand-traffic/.
  7. ↑ "16,000 Indonesian islands registered at UN". The Jakarta Post. 21 August 2017. 30 November 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 December 2018.
  8. ↑ "Indonesia – The Next Major Oil Importer?". Seeking Alpha. 10 January 2017. 6 February 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 February 2017.
  9. ↑ Ricklefs, 2001. səh. 379
  10. ↑ "Highest population, island". Guinness World Records. 6 June 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 June 2017.
  11. ↑ Salikha, Adelaida. "Meet The 10 Megadiverse Countries In The World". SEAsia. 29 January 2018. 8 February 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 February 2018.
  12. ↑ "Indonesia". The Observatory of Economic Complexity. 2017. 1 April 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 July 2019.
  13. ↑ Workman, Daniel. "Indonesia's Top Trading Partners". World's Top Exports. 26 December 2017. 25 February 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 February 2018.
  14. ↑ Burhanudin, Jajat; van Dijk, Kees. "Islam in Indonesia: Contrasting Images and Interpretations". Amsterdam University Press. 31 January 2013. 20 September 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 November 2016 – Google Books vasitəsilə.
  15. ↑ Lamoureux, Florence. "Indonesia: A Global Studies Handbook". ABC-CLIO Corporate. 2003. 21 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 November 2016 – Google Books vasitəsilə.
  16. ↑ Robert Elson, The idea of Indonesia: A history (2008) pp 1–12
  17. ↑ Tomascik, T.; Mah, J.A.; Nontji, A.; Moosa, M.K. The Ecology of the Indonesian Seas – Part One. Hong Kong: Periplus Editions. 1996. ISBN 978-962-593-078-7.
  18. ↑ 1 2 Anshory, Irfan. "The origin of Indonesia's name" (indoneziya). Pikiran Rakyat. 16 August 2004. 15 December 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 December 2006.
  19. ↑ Earl, 1850. səh. 119
  20. ↑ Logan, James Richardson. "The Ethnology of the Indian Archipelago: Embracing Enquiries into the Continental Relations of the Indo-Pacific Islanders". Journal of the Indian Archipelago and Eastern Asia (JIAEA). 1850: 4:252–347.
  21. ↑ Earl, 1850. səh. 254, 277–278
  22. ↑ 1 2 Justus M van der Kroef. "The Term Indonesia: Its Origin and Usage". Journal of the American Oriental Society. 71 (3). 1951: 166–171. doi:10.2307/595186. JSTOR 595186.
  23. ↑ "Mədəniyyət tarixi və nəzəriyyəsi. Ali məktəblər üçün dərslik M.J.MANAFOVA, N.T.ƏFƏNDİYEVA və S.A.ŞAHHÜSEYNOVANIN ümumi redaktəsilə. Bakı: Sabah nəşriyyatı (2008), 2010, 876 səh. İSBN 5-86106-104-1" (PDF). 2012-07-25 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-26.

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Biblioqrafiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici linklər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hökumət

Ümumi

 İndoneziya ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.