Anadolu diaqonalı

Anadolu diaqonalı — Aralıq dənizinin şimal-şərq küncündən Qara dənizin cənub-şərq küncünə qədər Türkiyənin mərkəzindən və şərqindən diaqonal olaraq keçən və Türkiyə sərhədləri daxilində yuxarı Fərat çayının məcrasının bir hissəsini təxminən kəsən nəzəri ayırıcı xətdir.

Diaqonal ilk dəfə 1971-ci ildə britaniyalı botanik Piter Hedlend Devis tərəfindən təklif edilmişdir. O, diaqonalın qərbində mövcud olan bir çox bitki növlərinin şərqdə, şərqdə tapılan digər növlərinin isə qərbdə mövcud olmadığına diqqət yetirdi. Təhlil edilən 550 növdən 135-i "şərqi" və 228-i "qərbi" idi. Bununla belə, Devis hesab edirdi ki, bu fenomeni izah edə biləcək heç bir fiziki, geoloji və ya iqlim fərqləri və yaxud torpaq tipində dəyişiklik yoxdur. Anadolu diaqonalı nəinki bitki biomüxtəlifliyinə sədd yaradır, həm də 400-ə yaxın bitki növü bu diaqonala endemikdir və başqa heç bir yerdə onlara rast gəlinmir.

1989-cu ildə türk botanikləri T. Ekim və A. Günər o vaxta qədər səkkiz cildi nəşr edilmiş özlərinin "Türkiyə florası" kitabında ətraflı tədqiq edərək növlərin yayılmasını araşdırdılar. Onlar diaqonalın həqiqətən də mövcud olduğu qənaətinə gəldilər və müəyyən etdilər ki, nəzərdən keçirilən bitki növlərinin 33%-i bu və ya digər şəkildə diaqonaldan təsirlənir. Daha sonra bu fenomenin səbəblərini nəzərdən keçirdilər. Diaqonalın iki tərəfi arasında hündürlük fərqi var idi, qərbdəki ərazi daha aşağıda idi. Digər fərq iqlim zonaları idi: qərbdə Aralıq dənizi iqliminin quraq və yarımsəhra, şərqdə isə yarımsəhra, rütubətli musson və rütubətli formaları var idi. Diaqonalın orta hissəsində gips amili var idi, lakin bunun bitkilərin yayılmasına hansı təsiri olduğu aydın deyildi. Onlar belə nəticəyə gəliblər ki, diaqonalın iki tərəfi arasındakı ekoloji fərqlər ərazinin paleo-geoloji tarixindən daha böyük əhəmiyyət kəsb edir.

İran-Anadolu bölgəsi Yaxın Şərqdə mühüm biomüxtəliflik ocağıdır və Anadolu isə Avropa və Türk-İran floraları arasında keçid nöqtəsidir. Türkiyə son buz dövründə buzun cənub sərhədindən kənarda idi və Anadolu Avropadakı bitki və heyvan növləri üçün potensial buzlaq sığınacağı hesab edilə bilər. Üst Pleystosendə bu bölgədə dəniz səviyyəsi bu günkündən 130 metr qədər aşağı idi və quru körpüləri fasilələrlə Bosfor boğazı və Mərmərə dənizi üzərində formalaşmışdır. Ən son buz dövrünün başa çatmasından sonra Anadolu diaqonalının qərbində sağ qalan bitkilər yenidən Avropaya, şərqdəkilər isə Suriya, İraq və Yaxın Şərqə yayıla bilər.

Tavr dağları hər iki tərəfdən isti, quru yay iqliminə dözə bilməyən növlər üçün sərin rütubətli iqlim təmin edir və bu, sağ qalmağı və növləşməni təşviq edə bilərdi, nəticədə bu gün burada çoxlu endemik növlər tapılır.