Azərbaycanda insan adları adətən rus/sovet adətlərinə uyğun olaraq ad, ata adı və soyaddan ibarətdir. Bu məqalə Azərbaycanda işlənən adlara diqqət yetirir; başqa yerlərdə azərbaycanca adlar üçün konvensiyalar fərqli ola bilər.
Adlar Azərbaycanın Mülki Məcəlləsi ilə tənzimlənir. Ad və soyaddan başqa ata adı da istifadə olunur, lakin gündəlik istifadədə yox daha çox hüquqi sənədlərdə. Məsələn, İlham Əliyev adı və soyadı ilə tanındığı halda, tam adı İlham Heydər oğlu Əliyevdir.[1] Eləcə də qadınlar üçün Səkinə Abbas qızı Əliyevada olduğu kimi qızı ata adı forması kimi işlənir.[2] Uşaqlara təhqiredici, istehzalı adların verilməsi qanunla qadağandır. Uşaqlar qeydiyyatdan keçdikdən sonra avtomatik olaraq valideynlərinin soyadını miras alırlar. Ancaq uşaqlar 10 yaşına qədər soyad şəkilçilərini öz iradələri ilə dəyişə bilərlər. Tam adın dəyişdirilməsi yalnız 18 yaşı tamam olduqdan sonra qəbul edilir, o zaman vətəndaşlar öz adlarını, soyadlarını və hətta ata adını Ailə Məcəlləsinin icazə verdiyi kimi dəyişə bilərlər.[3] Eyni qanun həm də soyadların tamamilə silinməsinə icazə verir və bununla da yalnız ad və ata adı qalır, lakin soyadsız pasportlarla bağlı problemlərin qarşısını almaq üçün onların qanuni soyadı standart olaraq XXX- a dəyişir.
Azərbaycan adlarına türk, alman, slavyan, fars,[4] ərəb[5] və qafqaz mənşəli adlar daxildir.[6] Azərbaycan dilində 15.000-dən çox ad daxil olmaqla bir neçə nəşr olunmuş onomastik lüğətlər mövcuddur. Halbuki Ədliyyə Nazirliyinin qeydiyyat şöbəsində rəsmi olaraq 180.000 müxtəlif ad var.[7] Adlar əsasən cinsiyyətə xasdır; lakin kişi adına -ə əlavə etməklə yeni qadın adları icad edilə bilər (məsələn, İlham kişi adı İlhamə qadın adına çevrilə bilər). Türk adlarından fərqli olaraq, azərbaycanca ad qanunla hər uşağa bir adla məhdudlaşdırılır. Bununla belə, Məmmədhəsən (Məmməd və Həsəndən düzəldilib) və ya Əliəkbər (Əli və Əkbərdən düzəldilib) kimi mürəkkəb adlar var.[8]
| Kişi | Populyarlıq (adam başına) | Qadın | Populyarlıq (adam başına) |
|---|---|---|---|
| Yusif | 20436 | Zəhra | 19405 |
| Əli | 13953 | Nuray | 15559 |
| Hüseyn | 13925 | Fatimə | 14446 |
Azərbaycanda soyadlardan istifadə 1900-cü illərdə Rusiya İmperiyası ilə birlikdə başladığı üçün rusların ad qoyma adətlərinin böyük təsiri var. Əksər soyadlar "mənsub olmaq" mənasını verən -ов (-ov), -ев (-yev) şəkilçiləri ilə bitir. Rus hakimiyyətinə qədər azərbaycanlılar adətən öz qəbilə və ya tayfa adları ilə tanınırdılar, lakin Stalin rejimi bu soyadların ruslaşdırılmasını sürətləndirdi. Məsələn, Əli, Həsən və Hüseyn qardaşları bir atanın övladları idisə, onların övladlarına müvafiq olaraq Əliyev, Həsənov və Hüseynov soyadlarının qoyulması tədqiqatlarda problem yarada bilər.
Bəzi soyadlar Səfəvi, Bakıxanov və başqaları kimi köhnə zadəganların tayfa adlarından yaranmışdır. Bunların əksəriyyəti Rusiya imperiyasının Qafqazda hökmranlığının ilkin mərhələlərində artıq zadəganlar tərəfindən mənimsənilmişdir. Köhnə soyadlarda da Şıxlınski və ya Hacınski kimi -ski şəkilçisi var. Digərləri əsasən bəy və ya xan kimi nəcib titulları -ov və ya -li şəkilçiləri ilə birləşdirirlər (məsələn, Rüstəmxanlı və ya Əmirxanov).
Belə soyadlar tarixən ailənin peşəsindən yaranmışdır. Məsələn, Sərkərov soyadı ailənin vergiyığan olduğunu bildirirdi.
Bu tip soyadlar insanın doğulduğu yerdən yaranır. Məsələn, Seyid Əzim Şirvani Şirvanda anadan olub.
Türk adları kimi, Azərbaycan qanunları da şəkilçisiz soyadları qəbul edir, istisnalar arasında Ağa, Xan və ya Bəy kimi zadəgan adları da var.
Nikahdankənar doğulmuş uşaqlar nikahda olmasalar belə, bioloji valideynlərinin soyadlarını daşıya bilərlər, onlar digər uşaqlarla eyni hüquqlara malikdirlər. Əgər ata məlum deyilsə, uşaq anasının soyadını daşıyacaq.[9]
Adlar üçün bir neçə qanun qadağası var, lakin bunların heç biri etnik azlıqlara aid deyil və onlar öz mədəniyyətlərinə uyğun adlardan istifadə etməkdə sərbəstdirlər. Bu o deməkdir ki, etnik azərbaycanlılar qızlarına Elizabet və ya oğullarına Corc adını verə bilməz, lakin etnik Rusiya vətəndaşları bunu edə bilər.