Böyük Üzen çayı

Böyük Üzen çayı (qaz. Үлкен Өзен, Қараөзен) — Rusiyanın Saratov vilayəti və Qazaxıstanın Qərbi Qazaxıstan vilayəti ərazisindən axan daxili hövzəyə aid çay.

Böyük Üzen çayı
qaz. Қараөзен
Ölkələr
Mənbəyi  
 • Yüksəkliyi 120 m
Uzunluğu 650 km
Hövzəsinin sahəsi 14300 km²
Böyük Üzen çayı (Qazaxıstan)
mənbəyi
mənsəbi
Böyük Üzen çayı Qazaxıstannın fiziki xəritəsində:

51°39′07″ şm. e. 48°42′41″ ş. u.HGYO

48°55′46″ şm. e. 49°54′46″ ş. u.HGYO
DSR[rus.] 12020000212112200000398
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Təsviri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çayın uzunluğu təqribən 400 kilometrdir (daşqınlar zamanı 650 km-ə çatır [1]). Hövzəsinin sahəsi 14,300 km²-dir.

Başlanğıcını Obşı Sırtın cənub-qərb yamaclarından götürür. Axarının yuxarı hissəsində cənub-qərbə axır, Solyanka çayı ilə birləşdikdən sonra cənub-şərqə tərəf dönür. Qazaxıstanda çay Kamış-Samara adı ilə tanınan geniş göl və bataqlıqlar ərazisində axır.

Böyük Üzen çayına Altata qolu sol tərəfdən birləşir. Sakrıl gölündən Böyük Üzen çayının sağ hissədən kiçik bir kanal ona bağlanır.

Çay yatağı olduqca dərindir, sahillər dik, Jalpaktalda astanalar vardır. Yuxarı axarda suları il boyu çirindir, orta , aşağı hissələrdə isə yazın sonunda, payızda, qışda acı-duzlu və istehlak üçün yararsız olur.

1973-cü ildən bəri Saratov suvarma kanalı, hər il aprelin 15-dən noyabrın 15-dək Volqa suyunu Böyük Üzen çayının mənbəyinə verir. Bu zaman orta axın sürəti 13,2 m³/s olur. Nəticədə hidroloji rejim köklü şəkildə dəyişir. Yay dövrü ərzində axınlar demək olar ki, bütün çay boyu qeydə alınmağa başlanılır.

Bir versiyaya görə Böyük Uzen qədim zamanlarda cənuba doğru geri çəkilən Xəzər dənizinin hövzəsinə aid olmuşdur. Kamış-Samara gölü isə Xəzər dənizinin buxtalarından biri idi.

Böyük Uzen balıqlar çoxdur. Bahar daşqınları aşağı hissədə geniş bataqlıqlaşmış çəmənliklər əmələ gətirir. Burada qış vaxtı yüz minlərlə qoyun və on minlərlə at qışlayır.

Qolları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Muxor (sol)
  • Aşısay (sağ)
  • Baubek kanalı
  • Ajimbet kanalı
  • 321 km: adsız çay
  • 384 km: Çertanla (sol)
  • 423 km: Solyanka (sağ)
  • 432 km: Solyanka (sağ)
  • 442 km: Tavolojka (sağ)
  • 466 km: Talovka (sol)
  • 501 km: İlyinka (sol)
  • 541 km: Altata (sol)
  • 552 km: Talovka (sağ)

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rusiya Vətəndaş müharibəsi illərində buradakı qırmızı birləşmələr (Çapaev və Furmanovun rəhbərliyi ilə) və ağlar (Ural kazakları) arasında şiddətli döyüşlər getmişdir. Qırmızılar Slamixinskaya kəndini (indiki Jalpaktal kəndi) ələ keçirmişdilər.

Etimologiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çayın qazaxca adı Qara-Ozen, yəni Qara (quraqlıqda qurumayan) çaydır.

Arxeologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Arxeoloji baxımından olduqca zəngin ərazidən axan çay boyunca Böyük Üzen abidələri, o cümlədən orta əsr məzarlıqları ilə birlikdə dəfn kurqanları məlumdur. Mokrinski məzarlığının arxeoloji tədqiqatları zamanı Qızıl Orda dövrünə aid gümüş sikkələr tapılmışdır[2].

Çayın sağ sahilində Oroşoye qəsəbəsindən 150 m cənubda və Alexandrov Gayadan 1,5 km şimalda Algay neolit düşərgəsi vardır[3].

Çayın uçurumlarında və alt hissəsində bir mamontun qalıqları tapılmışdır.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Государственный водный реестр. Бол. Узень. textual.ru. Минприроды России (29 марта 2009).
  2. ↑ Пачкалов А. В. Нумизматические находки в могильнике Мокринский I // Вопросы истории и археологии Западного Казахстана. № 1/2009. Уральск. С. 276—281.
  3. ↑ "Неолитическая стоянка Алгай в нижнем Поволжье". 2020-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-25.