Beynəlxalq fonetik əlifba

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: IPA.

Beynəlxalq fonetik əlifba (BFƏ) (ing. International Phonetic Alphabet, fr. Alphabet phonétique international) — latın əlifbası əsasında transkripsiyaların yazılması üçün işarə sistemi. Beynəlxalq Fonetika Assosiasiyası tərəfindən hazırlanıb və dəstəklənir[1]. Bu əlifbadan əsasən xarici dil müəllimləri, tələbələr, dilçilər, loqopedlər, müğənnilər, aktyorlar, leksikoqraflar və tərcüməçilər faydalanırlar.

BFƏ yalnız şifahi nitqdə fərqli olan nitq keyfiyyətlərini göstərmək üçün nəzərdə tutulmuşdur: fonemlər, intonasiya, sözlərin və hecaların ayrılması. Əlavə nitq xüsusiyyətlərini (diş qıcırtması, yırtma, damaq yarığının yaratdığı səslər) çatdırmaq üçün əlavə bir simvol dəsti — BFƏ uzantıları istifadə olunur[2][3].

Transkripsiya əlifbası Beynəlxalq Fonetik Birliyi tərəfindən redaktə olunur və dəyişdirilir. 2005-ci ildən etibarən BFƏ 107 hərf simvolu, 52 diakritik simvol və 4 prosodi simvolunu əhatə edir.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1886-cı ildə Fransız dilçi Pol Passinin rəhbərlik etdiyi bir qrup Fransız və İngilis dili müəllimləri 1897-ci ildən etibarən (fr. Association phonétique internationale) kimi tanınan bir təşkilat qurdu[4]. Orijinal əlifba, Henri Svit təklif etdiyi İngilis dili üçün Romik əlifbası olaraq bilinən imla islahatı üzərində qurulmuşdu, lakin digər dillər üçün uyğun hala gətirmək üçün simvolların mənaları dildən dilə dəyişə bilər[5]. Məsələn, ingilis dilindəki [ʃ] səsi "c" hərfi ilə, fransız dilində isə "ch" hərf birləşməsi ilə təmsil olunurdu[4], lakin 1888-ci ildə əlifba müxtəlif dillər üçün vahid formaya gətirildi və bununla da sonrakı bütün düzəlişlərin əsasını qoydu[4][6].

Yarandığı gündən bəri DİM-də bir neçə dəfə düzəlişlər edilmişdir. 1900 və 1932-ci illərdə baş verən ciddi dəyişikliklərdən sonra IPA 1989-cu il Kil konvensiyasına qədər dəyişməz qaldı. 1993-cü ildə kiçik bir düzəliş edildi — orta yüksəlişin dörd orta sıra səsinin əlavə edilməsi və səssiz implosiv samit simvollarının ləğvi[7]. Son dəyişiklik 2005-ci ildə edildi — labiodental (labiodental) tək vuruşlu samitin simvolu əlavə edildi — ⱱ[8][9][10]. IPA-da işarələrin əlavə edilməsi və silinməsi ilə yanaşı, əsasən simvolların və kateqoriyaların adlarının dəyişdirilməsindən və yazı tiplərinin dəyişdirilməsindən ibarət idi .

BFƏ uzantıları 1990-cı ildə yaradıldı və 1994-cü ildə Beynəlxalq klinik fonetika və dilçilik dərnəyi tərəfindən rəsmi olaraq tanıdıldı[11].

Təsviri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

BFƏ-nın əsas prinsipi hər fərqlənən səs (və ya nitq seqmenti) üçün ayrı bir simvol təmin etməkdir[12]. Yəni bir səsi göstərmək üçün hərf birləşmələrindən istifadə etmir [a][b] və ya birdən çox səsi göstərmək üçün bir hərf (İngilis dilində [ks] və ya [gz] üçün "x" kimi). Səs dəyərləri kontekstdən asılı olan hərfləri ehtiva etmir (İngilis və digər Avropa dillərində "c" kimi). Nəhayət, BFƏ-da, ümumiyyətlə iki səs üçün fərqli hərflər tapılmır, əgər bunları heç bir dil fərqləndirmirsə (bu xüsusiyyət "seçicilik" kimi tanınır) [c].

107 BFƏ işarəsi samit və saitləri, 31 — səsi daha dəqiq müəyyənləşdirmək üçün istifadə olunan diakritiklər, uzunluq, ton, stress və intonasiya kimi keyfiyyətləri göstərmək üçün 19 daha çox istifadə olunur

Qeydlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Напротив, в английском языке иногда используются комбинации двух букв для обозначения одного звука, например диграфы sh и th для звуков [ʃ]/[ʒ] и [θ]/[ð] соответственно.
  2. ↑ Например, хлопки и удары — два различных вида артикуляции, но поскольку ни один из известных к настоящему времени языков не различает, например, альвеолярный хлопок и альвеолярный одноударный согласный, МФА не обозначает эти звуки специальными символами. Вместо этого он использует единый символ (в этом случае — [ɾ]) для обоих звуков. Строго говоря, это делает МФА фонематическим, а не фонетическим алфавитом.
  3. ↑ Kontur tonlarını göstərmək üçün birləşdirilmiş beş əsas ton simvolu var; ümumiyyətlə altı belə kombinasiya var.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ International Phonetic Association (IPA), Handbook.
  2. ↑ MacMahon, Michael K. C. Phonetic Notation // The World's Writing Systems. New York: Oxford University Press. P. T. Daniels and W. Bright (eds.). 1996. 821–846. ISBN 0-19-507993-0.
  3. ↑ Wall, Joan. International Phonetic Alphabet for Singers: A Manual for English and Foreign Language Diction. Pst. 1989. ISBN 1877761508.
  4. ↑ 1 2 3 International Phonetic Association. Handbook. P. 194–196
  5. ↑ "Originally, the aim was to make available a set of phonetic symbols which would be given different articulatory values, if necessary, in different languages" // International Phonetic Association. Handbook. P. 195–196
  6. ↑ Passy, Paul. Our revised alphabet (The Phonetic Teacher[ing.]). 1888. 57–60.
  7. ↑ Pullum and Ladusaw. Phonetic Symbol Guide. P. 152, 209
  8. ↑ "SIL linguist successfully proposes new phonetic symbol". SIL International (ingilis). 2017-09-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-10-19.
  9. ↑ Michael Erard. "With Sound From Africa, the Phonetic Alphabet Expands". The New York Times (ingilis). 2005-12-13. 2017-10-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-10-19.
  10. ↑ Scott Simon. "Linguist Wins Symbolic Victory for 'Labiodental Flap'". National Public Radio (ingilis). 2005-12-17. 2023-07-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-10-19.
  11. ↑ International Phonetic Association. Handbook. P. 186
  12. ↑ "From its earliest days…the International Phonetic Association has aimed to provide ‘a separate sign for each distinctive sound; that is, for each sound which, being used instead of another, in the same language, can change the meaning of a word’" // International Phonetic Association. Handbook. P. 27