İngilis dili

İngilis dili (ing. English, English language) — Hind-Avropa dillərinin german dillərinə aiddir. Doğma dil kimi 373 milyon insan tərəfindən istifadə olunur. İkinci dil kimi 1.08 milyard insan danışır (2022).[96]

İngilis dili
Orijinal adı English[1]
Ölkələr
Danışanların ümumi sayı
  • 379.007.140 nəf. (2019)[95]
  • 753.359.540 nəf. (2019)[95]
Təsnifatı
Hind-Avropa dilləri
German dilləri
Qərbi Germanca[vd]
Anqlo-friz dilləri
İngilis dilləri[vd]
ingilis dili
Yazı latın əlifbası
Dil kodları
QOST 7.75–97 анг 045
ISO 639-1 en
ISO 639-2 eng
ISO 639-3 eng
Dilin strukturlarının dünya atlası eng
Ethnologue eng
Linguasphere 52-ABA
ABS ASCL 1201, 12
IETF en
Glottolog stan1293
Bu dildə olan Vikipediya
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

BMT-nin altı rəsmi və işçi dilindən biridir. İngilislərin təbii dili, İngiltərənin, faktiki Böyük Britaniyanın, ABŞ (31 ştatının rəsmi dili), İrlandiyanın, Kanadanın və Maltanın iki rəsmi dilindən biri, Avstraliyanın, Yeni Zelandiyanın rəsmi dili. O, Asiya (məsələn Hindistan, Pakistan və s.) və Afrikanın bəzi dövrlərində rəsmi dil kimi istifadə edilib. Linqvistikada ingilis dilində danışanları anqlofon adlanırlar, Kanadada bu termin siyasi mənada işlədilir.

Dildə qrammatik mənanı analitik formada ifadə etmək üstünlük təşkil edir. Dillərin analitik tipinə aiddir. Leksikanın 70% götürülmə sözlərdir. Əlifbası VII əsrdən latın qrafikası əsasındadır. Orta əsrlərin əvvələrində əlavə hərflər də istifadə edilirdi. Sonradan onlar sıradan çıxdılar. Orfoqrafiyada ənənəvi yazılış formasıdır.

Hazırda ingilis dili dünyada ən geniş yayılmış dillərdən biridir. İngilis dili dünyada diplomatiya, kommersiya, dənizçilik, elmi-texniki və kütləvi informasiya dili kimi məşhurdur. Zəmanəmizdə nəşr olunan ədəbiyyatın və kütləvi mətbuatın əksəriyyəti ingilis dilində dərc olunur. Bütün bu deyilənlərə görə ingilis dilinin öyrənilməsi hər kəs üçün həyati zərurət kimi qarşıda durur[97]. İngilis dilinin fonetik quruluşu bir sıra inkişaf mərhələlərindən keçməklə özünəməxsus orijinal səs strukturu yarada bilmişdir.

Əlifba

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İngilis əlifbasında 26 hərf, 44 səs var.

Hərf Hərfin adının tələffüzü (IPA) Hərfin adının tələffüzü (azərbaycanca)
Aa [eɪ] ey
Bb [biː] bi
Cc [siː] si
Dd [diː] di
Ee [iː] i
Ff [ɛf] ef
Gg [dʒiː] ci
Hh [eɪtʃ] eyç
Ii [aɪ] ay
Jj [dʒeɪ] cey
Kk [keɪ] key
Ll [ɛl] el
Mm [ɛm] em
Nn [ɛn] en
Oo [əʊ] ou
Pp [piː] pi
Qq [kjuː] kyu
Rr [ɑː] və ya [ɑɹ] ar
Ss [ɛs] es
Tt [tiː] ti
Uu [juː] yu
Vv [viː] vi
Ww [ˈdʌb(ə)l juː] dabl-yu
Xx [ɛks] eks
Yy [waɪ] uay (təxminən)
Zz [zɛd] və ya [ziː] zed (zee)

Sözlərin uzunluğu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İngilis dilinin xarakterik cəhətlərindən biri onun qısa sözlərdən ibarət olmasıdır. Uzun sözlər dildə olsa da, onlara az rast gəlinir. Qısa sözlər ingilis dilinə alman tayfalarının dilindən, uzun sözlər isə fransız dilindən və latın dilindən keçib. Qısa sözlər danışıqda və jarqonda, uzun sözlər isə elmdə və publisistikada işlədilir.

Dil tarixi[98]

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kökləri, 5-ci əsrdə yaşayan alman tayfalarına qədər uzanan ingilis dili dinamik təkamül yaşayıb.

Eramızın 450-ci ildən 1150-ci ilinə qədər danışılan köhnə ingilis dili, dilin linqvistik bazasını təşkil etmişdir. Vikinq işğalları zamanı qədim skandinav dilinən təsirlənib, həmçinin 1066-cı ildə Normanların fəthi dilə fransız lüğətini aşılayıb və orta ingilis dilinin yaranmasına səbəb olub. 15–17-ci əsrlərdəki İntibah Dövrü və Böyük Saitlərin Dəyişməsi prosesi bir çox dəyişikliklər gətirib. Müasir ingilis dili isə 18-ci əsrdə yaranıb, Sənaye inqilabı və Britaniya İmperiyasının genişlənməsi amillərilə formalaşmışdır.

Bu gün ingilis dili regional nüansları əks etdirən variasiyaları ilə qlobal bir dildir. Köhnə ingilis dilinin müasir ingilis dilinə təkamülü, sosial və mədəni dəyişiklikləri özündə əks etdirir.

Dialektləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İngilis dilinin çox sayda dialektləri vardır. Dialektlər İngiltərədə daha çoxdur. ABŞ-də dialektlər olsa da, ədəbi dil kimi orta-atlantik dialekt işlənir.

Dünyada yayılması

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  İngilis dili və ya İngilis kreolu dili ana dili olduğu yerlər
  İngilis dili ana dili olmadığı halda ən çox danışılan ölkələr
Ölkə İngilis dili ana dili olanların sayı
ABŞ ABŞ 214.809.000[99]
{{ {{{1}}} alias = Böyük Britaniya flag alias = Flag of the United Kingdom.svg flag alias-1707 = Union flag 1606 (Kings Colors).svg flag alias-1658 = Flag of the Commonwealth (1658-1660).svg flag alias-1651 = Flag of The Commonwealth.svg flag alias-1649 = Flag of the Commonwealth (1649-1651).svg flag alias-1606 = Union flag 1606 (Kings Colors).svg flag alias-HDQ = Naval Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-ticarət = Civil Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-HHQ = Air Force Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-diplomatik = Government Ensign of the United Kingdom.svg flag alias-ordu = Flag of the British Army.svg variant = altlink = miqyas =

}}||58.200.000[100]

Kanada Kanada 17.694.830[101]
Avstraliya Avstraliya 15.581.334[102]
İrlandiya İrlandiya 4.200.000+[100]
Cənubi Afrika Respublikası CAR 3.673.203[103]
Yeni Zelandiya Yeni Zelandiya 3.500.000+[104]
Sinqapur Sinqapur 665.087[105]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ https://github.com/unicode-org/cldr/blob/main/common/main/en.xml.
  2. ↑ 1 2 ScriptSource - American Samoa.
  3. ↑ 1 2 ScriptSource - Anguilla.
  4. ↑ 1 2 ScriptSource - Antigua and Barbuda.
  5. ↑ 1 2 ScriptSource - Aruba.
  6. ↑ 1 2 ScriptSource - Australia.
  7. ↑ 1 2 ScriptSource - Bahamas.
  8. ↑ 1 2 ScriptSource - Bahrain.
  9. ↑ 1 2 ScriptSource - Barbados.
  10. ↑ 1 2 ScriptSource - Belize.
  11. ↑ 1 2 ScriptSource - Bermuda.
  12. ↑ 1 2 ScriptSource - Bhutan.
  13. ↑ 1 2 ScriptSource - Botswana.
  14. ↑ 1 2 ScriptSource - British Indian Ocean Territory.
  15. ↑ 1 2 ScriptSource - British Virgin Islands.
  16. ↑ 1 2 ScriptSource - Brunei.
  17. ↑ 1 2 ScriptSource - Cambodia.
  18. ↑ 1 2 ScriptSource - Cameroon.
  19. ↑ 1 2 ScriptSource - Canada.
  20. ↑ 1 2 ScriptSource - Cayman Islands.
  21. ↑ 1 2 ScriptSource - Cook Islands.
  22. ↑ 1 2 ScriptSource - Dominica.
  23. ↑ 1 2 ScriptSource - Eritrea.
  24. ↑ 1 2 ScriptSource - Ethiopia.
  25. ↑ 1 2 ScriptSource - Falkland Islands.
  26. ↑ 1 2 ScriptSource - Fiji.
  27. ↑ 1 2 ScriptSource - Gambia.
  28. ↑ 1 2 ScriptSource - Ghana.
  29. ↑ 1 2 ScriptSource - Gibraltar.
  30. ↑ 1 2 ScriptSource - Grenada.
  31. ↑ 1 2 ScriptSource - United States.
  32. ↑ 1 2 ScriptSource - Guernsey.
  33. ↑ 1 2 ScriptSource - Guyana.
  34. ↑ 1 2 ScriptSource - India.
  35. ↑ 1 2 ScriptSource - Ireland.
  36. ↑ 1 2 ScriptSource - Isle of Man.
  37. ↑ 1 2 ScriptSource - Israel.
  38. ↑ 1 2 ScriptSource - Jamaica.
  39. ↑ 1 2 ScriptSource - Jersey.
  40. ↑ 1 2 ScriptSource - Kenya.
  41. ↑ 1 2 ScriptSource - Kiribati.
  42. ↑ 1 2 ScriptSource - Lebanon.
  43. ↑ 1 2 ScriptSource - Lesotho.
  44. ↑ 1 2 ScriptSource - Liberia.
  45. ↑ 1 2 ScriptSource - Madagascar.
  46. ↑ 1 2 ScriptSource - Malawi.
  47. ↑ 1 2 ScriptSource - Malaysia.
  48. ↑ 1 2 ScriptSource - Maldives.
  49. ↑ 1 2 ScriptSource - Malta.
  50. ↑ 1 2 ScriptSource - Marshall Islands.
  51. ↑ 1 2 ScriptSource - Mauritius.
  52. ↑ 1 2 ScriptSource - Micronesia.
  53. ↑ 1 2 ScriptSource - Montserrat.
  54. ↑ 1 2 ScriptSource - Namibia.
  55. ↑ 1 2 ScriptSource - Nauru.
  56. ↑ 1 2 ScriptSource - New Zealand.
  57. ↑ 1 2 ScriptSource - Nigeria.
  58. ↑ 1 2 ScriptSource - Niue.
  59. ↑ 1 2 ScriptSource - Oman.
  60. ↑ 1 2 ScriptSource - Pakistan.
  61. ↑ 1 2 ScriptSource - Palau.
  62. ↑ 1 2 ScriptSource - Papua New Guinea.
  63. ↑ 1 2 ScriptSource - Philippines.
  64. ↑ 1 2 ScriptSource - Pitcairn.
  65. ↑ 1 2 ScriptSource - Rwanda.
  66. ↑ 1 2 ScriptSource - Saint Kitts and Nevis.
  67. ↑ 1 2 ScriptSource - Saint Lucia.
  68. ↑ 1 2 ScriptSource - Saint Martin.
  69. ↑ 1 2 ScriptSource - Saint Vincent and the Grenadines.
  70. ↑ 1 2 ScriptSource - Samoa.
  71. ↑ 1 2 ScriptSource - Seychelles.
  72. ↑ 1 2 ScriptSource - Sierra Leone.
  73. ↑ 1 2 ScriptSource - Singapore.
  74. ↑ 1 2 ScriptSource - Sint Maarten.
  75. ↑ 1 2 ScriptSource - Solomon Islands.
  76. ↑ 1 2 ScriptSource - South Africa.
  77. ↑ 1 2 ScriptSource - South Sudan.
  78. ↑ 1 2 ScriptSource - Sri Lanka.
  79. ↑ 1 2 ScriptSource - Sudan.
  80. ↑ 1 2 ScriptSource - Eswatini.
  81. ↑ 1 2 ScriptSource - Tanzania.
  82. ↑ 1 2 ScriptSource - Tokelau.
  83. ↑ 1 2 ScriptSource - Tonga.
  84. ↑ 1 2 ScriptSource - Trinidad and Tobago.
  85. ↑ 1 2 ScriptSource - Turks and Caicos Islands.
  86. ↑ 1 2 ScriptSource - Tuvalu.
  87. ↑ 1 2 ScriptSource - U.S. Virgin Islands.
  88. ↑ 1 2 ScriptSource - Uganda.
  89. ↑ 1 2 ScriptSource - United Arab Emirates.
  90. ↑ 1 2 ScriptSource - United Kingdom.
  91. ↑ 1 2 ScriptSource - Vanuatu.
  92. ↑ 1 2 ScriptSource - Zambia.
  93. ↑ 1 2 ScriptSource - Zimbabwe.
  94. ↑ 1 2 ScriptSource - Indonesia.
  95. ↑ 1 2 Ethnologue (ing.). 25, 19 Dallas, Texas: SIL International, 1951. ISSN 1946-9675
  96. ↑ "Nə qədər insan ingilis dilində danışır?".
  97. ↑ "ingilis dili kurslari". British Centre (az.). 2020-05-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-10-23.
  98. ↑ "İngilis dilinin tarixi".
  99. ↑ U. S. Census Bureau, Statistical Abstract of the United States: 2003, Section 1 Population Arxivləşdirilib 2014-12-28 at the Wayback Machine, U. S. Census Bureau, Tablo 47.
  100. ↑ 1 2 The Cambridge Encyclopedia of the English Language Arxivləşdirilib 2016-03-03 at the Wayback Machine, Second Edition, Crystal, David; Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1995.
  101. ↑ Mother Tongue, 2001 Counts for Both Sexes, for Canada, Provinces and Territories — 20% Sample Data Arxivləşdirilib 2018-10-16 at the Wayback Machine, 2001 Sayımı, Statistics Canada.
  102. ↑ [1] Arxivləşdirilib 2008-03-06 at the Wayback Machine Main Language Spoken at Home.
  103. ↑ Census in Brief Arxivləşdirilib 2007-08-09 at the Wayback Machine, 15. sayfa (Tablo 2.5), 2001 Sayımı, Statistics South Africa.
  104. ↑ Languages spoken Arxivləşdirilib 2007-03-29 at the Wayback Machine, 2006 Sayımı, Statistics New Zealand.
  105. ↑ Native speakers aged 5 or more Arxivləşdirilib 2007-07-10 at the Wayback Machine, 2000 Sayımı