Bibliyanın yapon dilinə tərcüməsi

Bibliyanın yapon dilinə tərcüməsi Frensis Xavierin Yaponiyaya gəlişindən bir il öncə — 1548-ci ildə başlamışdır. 1613-cü ildə Əhdi-Cədidin yapon dilinə tərcümə edilməsindən sonra qapalı ölkə siyasətinə görə 2 əsrdən çox müddətdə Bibliyanın yapon dilinə tərcümə işində irəliləyiş olmamışdır. Karl Gützlaff 1837-ci ildə İohann İncilini tərcümə edərək nəşr etdirmişdir. Bundan sonra XIX əsrdə Yaponiyada bir çox nəşrçi Bibliya kitablarının və hissələrinin yapon dilinə tərcüməsi ilə məşğul olmuş və komitələr yaratmışdırlar. Samuel Vilyams, Bernard Jan Bettelheym, Conatan Qobl, Ceyms Hepbörn, Samuel Braun, Natan Braun, Devid Tompson, Quido Verbek, Filip Fayson bu cür tərcüməçilərdən olmuşdurlar. Bibliyanı tərcümə etməyə başlayan ilk yapon isə 1873-cü ildə Naqata Hosey olmuşdur.

Bibliyanın yapon dilinə tərcüməsi ilə bağlı işlər ilk dəfə 1548-ci ildə başlamışdır. Tərcümənin nüsxəsi müasir dövrə kimi gəlib çatmasa da, Kaqoşimadan olan qaçqın samuray Yaciro (və ya Anciro) Qoada Matfeya İncilini yapon dilinə "tərcümə etmişdir". Frensis Xavier Yaciro və iki yoldaşı ilə 1547-ci ildə Malay yarımadasında tanış olmuş və onları Qoadakı bir kollecə gətirmişdir. Yaciro öz doğma ölkəsi haqqında danışandan sonra Xavier həmin İncili yapon xalqına çatdırmaq istəmişdir. Yaciro Matfeya İncilini başdan sonra yapon yazısı ilə yazsa da, tərcüməsi müasir dövrə kimi çatmayıb. Lakin digər mənbələrdən məlumdur ki, o, tərcüməsi zamanı buddizm terminlərindən istifadə etmişdir. Hətta "tanrı" sözünü "hatoke" (budda) olaraq tərcümə etmişdir. Bunu öyrənən missionerlər tərcümədəki buddist terminləri latın və portuqal terminlərlə əvəz etmişdilər.^[1]

Kütlənin istifadəsi üçün nəzərdə tutulmuş digər tərcümə işi isə Takuşima adasında 1563-cü ildə baş vermiş yanğında məhv olmuşdur. Yanğından bir neçə il sonra 1567-ci ildə missioner Luiş Froiş yapon Daniaonun və digərlərinin köməyi ilə bənzər tərcümələr aparmışdır. Orijinal tərcümələr itsə də, onun tərcüməsinin 1591-ci ildə Manuel Barreto tərəfindən hazırlanan nüsxələri Vatikan kitabxanasında tapılmışdır.^[2]

1613-cü ildə isə Əhdi-Cədid yapon dilinə qismən tərcümə edilmişdir. Tərcümənin nüsxəsi günümüzə kimi gəlib çatmasa da, iki ilini Yaponiyada keçirən ingilis kapitan Con Saris 1613-cü ildə Kiotoda olarkən gündəliyində bu tərcümədən bəhs etmişdir. 180 il sonra Joao Laureyro öz kitabında bu tərcümənin 1613-cü ildə Kiotoda edildiyini təsdiqləmişdir.^[2]

Yaponiyada xristianların təqib edilməyə başlamasından və qapalı siyasətin yürüdülməsindən sonra 2 əsr boyunca Bibliyanın yapon dilinə tərcümə edilməsində irəliləyiş olmamışdır. XIX əsrdə Yaponiyadan xaricdə yapon dilinə tərcümələr edilməyə başlamışdır. 1837-ci ildə Karl Frederik Avqust Gützlaff İohann İncilinin yapon versiyasını Sinqapurda nəşr etmişdir. Gützlaff prussiyalı həkim idi və 1827-ci ildə Holland Yevengelist Cəmiyyəti tərəfindən İndoneziyaya missioner kimi göndərilmişdi. Daha sonra Makaoya köçmüş və London Missionerlik Cəmiyyətinin köməyi ilə frilans missioner kimi işləmişdir. Yaponiyaya marağı olduğundan yapon dilini öyrənməyə başlamış və 1835-ci ildə Otokiçi, Hisakiçi və İvakiçi adlı 3 yapon dənizçi onun öhdəliyinə verilmişdir. Bu dənizçilər Toba limanından ayrılan və 1831-ci ilin oktyabrında tayfuna düşən düyü daşıma gəmisindən sağ çıxanlar idilər. Sakit okeanı keçərək Kanadaya qədər çatmış, britaniyalılar tərəfindən xilas edildikdən sonra Makaoya gətirilmişdilər.^[3]

Gützlaff onların köməyi ilə 1836-cı ildə İohann İncilini tamamlamış və amerikalı nəşrçi Samuel Uels Vilyamsın köməyi ilə nəşr üçün ağac qəliblər hazırlamışdır. 1837-ci ildə üç dənizçi və Filippində Luzon sahilində qəzaya uğramış 4 balıqçı ilə birlikdə Yaponiyaya yola düşmüşdür və Okinavanın Naha şəhərinə çatmışdır. Lakin onlara Edo limanına daxil olmağa icazə verilməmiş, Kaqoşimada onlara atəş açdıqdan sonra 29 avqustda geri qayıtmağa məcbur olmuşdurlar.^[3]

Gützlaff 1837-ci ildə tərcüməsini Sinqapurda yayımlamış və sadəcə katakanadan istifadə etmişdir. 1841-ci ildə Ceyms Hepbörn Sinqapurda olarkən bu tərcüməni görmüş, bir nüsxəsini Nyu-Yorka göndərmiş, hətta həmin nüsxəni 1859-cu ildə Yaponiyaya gedərkən özü ilə aparmışdır. Gützlaff tərcüməsində "tanrı" sözünü "qokuraku" (buddizmdə cənnət üçün işlədilən termin), "loqos" sözünü "kaşikoy mono" (müdrik biri), "müqəddəs ruh" ifadəsini "kami" (tanrı) kimi vermişdir. İohann İncilinin birinci və ikinci fəsilləri, İohannın ikinci məktubu 1854-cü ildə Parisdə çap edilmişdir. Gützlaff tərcümlərinə davam edərək bütün Əhdi-Cədidi və Əhdi-Ətiqin bir qismini tərcümə etsə də, onları nəşr etməmişdir.^[3]

1853-cü ildə Yaponiyada izolyasiya dövrünün başa çatmasından sonra tərcümə işinə maraq göstərənlərin sayı artmağa başlamışdır. Bu dövrdə Gützlaffın dostu Samuel Vilyams öz tərcümələri üzərində işləməyə başlamışdır. O, uğursuz Yaponiya səfərindən sonra həmin dənizçilərin köməyi ilə işləmişdir. 1860 və ya 1861-ci ildə Matfeya İncilini və Yaradılış kitabını tamamlamış və Yokohamada olan Ceyms Hepbörn və Samuel Brauna əlyazmalarını göndərmişdir. Vilyamsın tərcüməsində Filippində qəzaya uğramış 4 balıqçıdan olan Şozonun imzasını da görmək olar. Onun tərcüməsi 1867-ci ildə Braunun evində baş vermiş yanğından qurtulmuş və daha sonra Fukuokada şəxsi kitabxanada tapılmışdır.^[4]

Növbəti tərcümə isə Bernard Jan Bettelheymə aiddir. Onun Luka İncili tərcüməsi ilk dəfə 1855-ci ildə katakana yazısı ilə Honkonqda nəşr olunmuşdur, daha sonra İohann İncili, Aktlar kitabı və Romalılara məktubu tərcümə etmişdir. Bettelheym Macarıstan yəhudisi idi və xristian olmuşdu. İngiltərədə yaşayırdı və Britaniya tərəfindən Okinavanın Naha şəhərinə həkim və missioner kimi göndərilmişdi. O, tərcümələrinin Yaponiyada uğurlu olmadığını görmüşdü, çünki Okinava dialektindən istifadə etmişdi. Buna görə də Çikaqoya əczaçı kimi köçərək bir yapon dostunun köməyi ilə tərcümələrini standart yapon dilinə yaxınlaşdırmışdır. Luka İncilinin tərcüməsini yaxşılaşdıraraq kanci yazısına da keçmişdir. Daha sonra Luka və İohann İncillərini hiraqanaya çevirmiş və 1873-cü ildə Vyanada çap etdirmişdir. Bu versiyaları uğurlu olmuş və geniş istifadə olunmuşdur. Bettelheym orijinal tərcüməsində Çin dilində tanrını bildirmək üçün istifadə olunan "cotey" sözündən yararlanmışdır.^[4]

Növbəti tərcüməçi Conatan Qobl olmuşdur. O, Yaponiyaya ilk dəfə 1853-cü ildə Metyü Perrinin ekspedisiyası ilə dənizçi kimi gəlmişdi. Daha sonra 1860-cı ildə missioner kimi həyat yoldaşı ilə Yokohamaya gəlmiş və adını Sentaro Kurazo olaraq dəyişdirmişdir. 1864-cü ildə İncilləri və Aktları tərcüməyə etməyə başlamışdır. 1871-ci ilin iyulunda Tokioda çap etdirdiyi Matfeya İncili müasir dövrdə Yaponiyada nəşr olunan ilk Bibliya tərcüməsi idi.^[4] Nəşr haqqında o yazırdı:

Bu dövrdə təhlükəli olduğu üçün nəşriyyatçılar xristianlıq haqqında hansısa işi nəşr etmək istəmirdilər [bu qadağa 1873-cü ilə kimi davam etmişdi]. Yokohamada heç kim işi nəşr etmək istəmədiyindən, Tokioya getməli oldum. Görünür, Tokioda işi nəşr edən nəşriyyatının onun məzmunundan xəbəri yox idi.[4]

Hökumət tərcümənin nəşr olunan nüsxələrini və taxta qəlibləri yandırmışdır. Nüsxələrdən ancaq 6-sı günümüzə qədər gəlib çatmışdır (dördü Yaponiyada, ikisi ABŞ-dadır).^[4]

Qoblın tərcüməsi Yaponiyada hazırlanan və nəşr olunan ilk tərcümə olsa da, digər tərcümələr də mövcud idi. Ceyms Hepbörnə görə Yaponiyaya İncilləri tərümə etməyə gedən ilk missioner Samuel Robins Braun idi. Hepbörn kimi Braun da 1859-cu ildə Yaponiyaya gəlmişdi. Bəzi yapon dostlarına verdiyi Matfeya və Mark İncillərindən başqa digər tərcümələri 1867-ci ildə evində baş verən yanğında məhv olmuşdu. Onun Matfeya İncili tərcüməsinə aid bir nüsxəsi Vilyamsın tərcüməsinin də tapıldığı eyni kitabxanada tapılmışdır.^[5]

1867-ci ildə Bibliya cəmiyyətlərinin komitə tərcümələri başlamışdır. Həmin il Devid Tompson Yaradılış kitabını, Ceyms Hepbörn isə Braun və Okuno Masatsumanın köməyi ilə 4 İncili tərcüməyə etməyə başlamışdır. Mark və İohann İncilləri 1872-ci ildə, Matfeya İncili 1873-cü ildə nəşr olunmuşdur. Luka İncili isə 1875-ci ildə çapdan çıxmışdır.^[5]

20 sentyabr 1872-ci ildə Yaponiyada Protestant Missiyası Cəmiyyətlərinin nümayəndələrinin ilk görüşündə Bibliyanın birgə tərcüməsi məsələsi müzakirə olunmuşdur. Görüş Hepbörnün Yokohamadakı evində baş tutmuşdu. Amerika Bibliya Cəmiyyəti tərcümə işini öz öhdəliyinə götürmüşdü. Hər kilsə bir tərcüməçi ilə təmin etməli idi. Daha sonra layihə yenidən təşkil olunmuş və yeni komitənin ilk görüşü 25 mart 1874-cü ildə Braunun evində baş tutmuşdur. Görüşdə Braun, Hepbörn, Makley və Qrin iştirak edirdilər. Görüşdən sonra Braun sədr, Qrin katib, Okuno Masatsuma isə yapon katib kimi seçilmişdi.^[5]

Növbəti gün baş verən görüşdə tərcümə işləri üçün Natan Braunu komitəyə dəvət etmək qərara alınmışdır. O, növbəti gündən 1876-cı ilin yanvarına kimi görüşlərə qatılmışdır. 1875-ci ildə Ceyms məktubunun, 1876-cı ildə Piter məktubunun öz versiyasını nəşr etmişdir. Hər iki tərcüməsi hiraqana ilə yazılmışdı. Komitənin birgə işi ilə 5 il yarım sonra — 1879-cu ilin dekabrında Əhdi-Cədidin tərcüməsi tamamlanmışdır.^[5] 1875-ci ilin əvvəlində Luka İncilinin tərcüməsinin yaxşılaşdırılması zamanı vəftiz üçün işlədilən "senrey" sözünü "baputesuma" ilə əvəz etmək təklif edilmişdir. Bunla bağlı sorğu Yaponiyadakı 55 protestant missionerə göndərilmişdir. 16 nəfər qarşı çıxmış, 30 nəfər dəstəkləmiş, 9 nəfər cavab verməmişdir və dəyişilik qəbul olunaraq 1875-ci ilin avqustunda Luka İncilinin yeni versiyası nəşr olunmuşdur.^[6]

13 oktyabr 1876-cı ildə Tsukicidə görüşən bir çox missioner Əhdi-Ətiqin tərcümə edilməsi üçün razılığa gəlmişdilər. Britaniya və Şotlandiyanın Bibliya cəmiyyətləri sponsor olmuşdular. Növbəti il Əhdi-Ətiqin bir hissəsi çap olunmuşdur. Devid Tompson Yaradılış kitabının ilk 11 fəslini tərcümə etmişdir. Daha sonra bu tərcümə özü də daxil olmaqla Uaddell, Piper və Koçrandan ibarət komitə tərəfindən yaxşılaşdırılmışdır.^[6]

Komitənin Əhdi-Cədidi nəşr etdirdiyi 1880-ci ildə Hepbörn özünün təklif etdiyi sistemlə tərcümənin romaci versiyasını da nəşr etmişdir. O, daha öncə 1873-cü ildə İohann İncilini romaci ilə nəşr etdirmişdi. Hepbörn məktubunda qeyd edir ki, Aktlar, Qalatiyalılara məktub, Filippinlilərə məktub, Vəhy kitabını Braun, İohanna məktub və Kolosslara məktubu isə Qrin tərcümə etmişdir, Əhdi-Cədidin qalan hissəsini isə özü yapon dilinə çevirmişdir. Taxta qəliblər üçün Okunonun kalliqrafiyası istifadə olunmuşdur. Komitənin yapon köməkçilərinə Okuno ilə yanaşı, Braunun köməkçisi Takahaşi Qoro, Qrinin köməkçisi Matsuyama Takayoşi və Natan Braunun köməkçisi Kavakatsu Tetsuya daxil idilər.^[6]

1882-ci ildə komitənin yenidən təşkil olunması ilə Verbek, Fayson və Hepbörn üzv olmuşduıar. Yapon üzvlər isə Matsuyama Takayoşi, Uemura Masahisa və İbuka Kacinosuke idilər. Komitənin görüşləri Verbekin Tsukicidəki evində baş tuturdu. İvritcə Əhdi-Ətiqin tərcüməsi 1887-ci ildə tamamlanmış, həmin il Şotlandiya Bibliya Cəmiyyəti Yaponiyada Prosestant Bibliyanın ilk tam nəşrini (iki cilddə) çap etmişdir. 1892-ci ildə Hepbörnün tərcümə etdiyi Bibliyanın romaci versiyası yayımlanmışdır. Bundan 4 il öncə — 1888-ci ildə Hepbörn Zəburun öz tərcüməsini nəşr etdirmişdi.^[7]

Natan Braun 27 yanvar 1876-cı ildəki görüşdən sonra komitədən ayrılmış və Əhdi-Cədidin yeni tərcüməsi ilə məşğul olmağa başlamışdır. Braun Conatan Qobldan təsirlənərək baptizm sözünü "şinrey" olaraq tərcümə etmişdir. 1879-cu ilin avqustunda Əhdi-Cədidin tərcüməsini bitirərək hiraqana ilə nəşr etmişdir. Komitənin Əhdi-Cədid tərcüməsi isə bundan 8 ay sonra — 1880-ci ilin aprelində işıq üzü görmüşdür. Natan Braunun bu tərcüməsi 1900-cü ildə Baptist kilsəsi tərəfindən kanci ilə nəşr olunmuşdur.^[6]

Əhdi-Ətiq kitablarını tərcümə etmək üçün başqa komitələr də yaradılmışdır. 1879-cu ildə Piper Aqqeya, İon, Malaxi kitablarının tərcümələrini tamamlamışdır. Bu ərəfələrdə müxtəlif müəlliflər də digər kitabları tərcümə etmişdirlər. Tompson Yaradılış kitabını (1878), Quido Verbek Zəburu (1880), Filip Fayson İoşua kitabını (1882), Devison Krallar kitabını (1883), Hepbörn Süleymanın məsəllərini (1883) tərcümə etmişdir.^[7]

Bu dövrdə Bibliyanın tərcüməsi ilə əcnəbilərlə yanaşı bəzi yaponlar da məşğul olmuşdur. Bunlardan birincisi Naqata Hoseyin 1873-cü ilə aid tərcüməsidir. Tokioda doğulan Naqata 1863-cü ildə Nyu-Yorkdan gətirilən ingiliscə Bibliya ilə tanış olmuşdur. 1872-ci ildə Osakaya köçəndən sonra bir nəşriyyat şirkəti ilə işləmişdir. Yaponiyada izolyasiya dövrünün başa çatmasından sonra hökumət Qərb ideyalarını yaymağa təşviq edirdi. Naqata "Qərb doktrinaları" (Seyyo-qusa) adı ilə 3 cildlik əsərində 12 Əhdi-Ətiq və Əhdi-Cədid kitabından çıxarışları, Tit və Timotinin məktublarını tərcümə etmişdir. Naqata Bibliyanı tərcümə edən ilk yapon, eləcə də, Əhdi-Cədidi yapon dilinə tərcümə edən ilk tərcüməçi olmuşdur. Onun bu əsəri xristianlıqla bağlı qadağanın ləğv edilməsindən iki ay sonra nəşr olunmuşdur. Birinci cilddə Süleymanın məsəllərindən çıxarılışlar, ikinci cilddə Levit, Qanunun təkrarı, İsxod, Nömrələr kitablarından, eləcə də, Romalılar, Salonikililər, Timoti və Tit məktublarından çıxarılışlar, üçüncü cilddə İncillərdən İsanın doktrinaları yer almışdır. 1900-cü ildə Naqata Hakodatedə yaşayarkən xristian kimi vəftiz olunmuşdur.^[8]

Klassik üslubdan uzaqlaşmağa cəhd edən ilk tərcüməçi İbuka Kacinosuke olmuşdur. Onun Mark İncili tərcüməsi 1891-ci ildə Britaniya Bibliya Cəmiyyəti tərəfindən nəşr olunmuşdur. İkinci nəşri 1895-ci ildə, romaci versiyası 1903-cü ildə işıq üzü görmüşdür.^[8]

• Mullins, Mark, Handbook of Christianity in Japan, Brill, 2003, ISBN 90-04-13156-6