Cənub dənizlər şirkəti

Cənub dənizlər şirkəti (ing. The South Sea Company) — İngilis ticarət şirkəti, maliyyə piramidi. Şirkət 1711-ci ildə İngilis xəzinədar Robert Harli tərəfindən quruldu. Səhmdarlara asyento — Cənubi Amerikanın İspan hissəsi ilə ticarət etmək hüququ vəd edildi. İmtiyazlar müqabilində şirkət, Marlboro Hersoqunun müharibələri zamanı xeyli artan milli borcunu geri alacağını vəd etdi. Üstəlik, bu hüquqlar İngiltərə tərəfindən yalnız 1714-cü ildə başa çatan İspaniya mirası uğrunda müharibəsinin uğurla başa çatmasına əsaslanırdı. Əslində təqdim olunan hüquqlar təsisçinin nəzərdə tutduğu qədər tam deyildi. Şirkət 1717-ci ilə qədər ticarət fəaliyyətini həyata keçirmədi, xüsusən 1718-ci ildə Böyük Britaniya ilə İspaniya arasındakı diplomatik münasibətlər ciddi şəkildə pisləşdiyindən.

Buna baxmayaraq, 1720-ci ildə səhmlərin qiyməti sürətlə artmağa başladı: yanvar ayında £128 ; Fevral ayında £175; Mart ayında £330; May ayında £550. Səhmləri bir çox başlıqlı şəxs əldə etdi. Şirkət bu elit səhmdarların adlarını reklam etməklə digər alıcıları da cəlb edə bildi.

1720-ci ilin iyun ayında şirkətin fəaliyyətini dolayı yolla Mərkəzi və Cənubi Amerika bölgələrindəki bəzi digər şirkətlərin rəqabətindən qorumağa xidmət edən kral nizamnaməsi olmayan məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlərdə payların açıq satışını qadağan edən Kral Qanunu (1825-ci ildə ləğv edildi) qəbul edildi. Şirkət rəhbərliyi İspaniyanın limanlarını bütövlükdə öz ixtiyarına verməsi barədə şayiələr yaydı (əslində ildə üçdən çox gəmiyə icazə verilmədi). Mississippi şirkətinin Fransadakı çöküşü Kanal üzərində kapital cəlb etdi. Nəticədə səhm qiyməti £890 funt sterlinqə yüksəldi. Qəzəblənmə bütün ölkəni bürüdü – kəndlilərdən ağalara – hamı avqustun əvvəlində qiyməti £1000 funt sterlinqə çatan səhmlər alırdı.

1720-ci ilin sentyabrında valyuta məzənnəsində kəskin eniş başladı. Sentyabr ayının sonuna qədər səhmlərin qiyməti 150 funt sterlinqə düşdü və 24 sentyabrda şirkətin bankı özünü iflas etdi. Bir çox məşhur elm, mədəniyyət xadimləri və zadəganların nümayəndələri (bunlar arasında Jonathan Swift və fizika və riyaziyyat sahəsindəki alim Isaac Newton da var) daxil olmaqla minlərlə sərmayəçi məhv edildi^[1]. Xüsusilə, Newton şirkətin çöküşündə 20 min liradan çox pul itirdi, bundan sonra səma cisimlərinin hərəkətini hesablaya biləcəyini, lakin kütlənin dəlilik dərəcəsini deyil ^[2] olduğunu bildirdi.

1721-ci ildə keçirilmiş parlament araşdırmasında şirkət rəhbərləri arasında saxtakarlıq halları aşkar edilmişdir. Şübhəli şirkətin xəzinədarı da daxil olmaqla bəziləri xaricə qaçdı. Araşdırma nəticəsində bir çox millət vəkilinin kral aktının qəbul edilməsində səsvermə üçün rüşvət aldığı məlum oldu. İstintaq nəticəsində şirkətin idarə heyətinin sədri Blaytvə Xəzinənin bir neçə əməkdaşı həbs cəzasına məhkum edildi.

Şirkət yenidən quruldu və 1850-ci ildə son bağlanmasına qədər davam etdi.

• Bədii ədəbiyyatda Cənubi Dənizlər Şirkətinin tarixi Ross Kinq Domino və David Lissin bir "Kağız sui-qəsdi" (ing. A Conspiracy of Paper) romanlarında yer alır .
• Rəssam Uilyam Hoqart "Cənub dənizlər şirkətinin ideyası" (ing. South Seas Company Concept) əsəri. Rəsm 1722-ci ildə çəkilmişdir. Hoqart əsərində birjanın kənarında siyasi spekulyasiyaların qurbanı olan kütləni lağa qoyurdu^[1].

Şirkət iflasının qurbanları arasında bir çox məşhur insan da var idi: Conatan Svift və İsaak Nyuton (20.000 funt itirmişdi)^[3].

• Кайндлбергер Дж. «Мыльные пузыри». В кн.: Экономическая теория (под ред Дж. Итуэлла и др.). М.: Инфра — М, 2004. с. 25-27.
• John Kenneth Galbraith. . Penguin Books. 1994 [A Short History of Financial Euphoria ]. ISBN 0140238565, 978-0140238563.
• Сорнетте, Дидье. Как предсказывать крахи финансовых рынков: критические события в сложных финансовых системах. Издательство "И-трейд". 2008. ISBN 978-5-9791-0042-5.

• Anikin A. Selenga'nın İngilis evi. "Kommersant Dengi", No 47 (201), 9 dekabr 1998
• Cənubi dəniz piramidası. "Mütəxəssis", No 1 (640), 29 dekabr 2008 - 18 yanvar 2009