Dara Şükuh
Sultan Məhəmməd Dara Şükuh (20 mart 1615[1] və ya 1615, Acmer – 30 avqust 1659[1], Dehli) — Böyük Moğol İmperiyasının sultanı Şahcahanın oğlu, Allahabadın söbədarı.
| Dara Şükuh | |
|---|---|
 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 20 mart 1615[1] və ya 1615 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 30 avqust 1659[1] |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Fəaliyyəti | xəttat, yazıçı |
| Atası | Sultan Şahcahan |
| Anası | Mümtaz Mahal |
| Ailəsi | Teymurilər dövləti, Baburlu sülaləsi |
| Dini | islam, sünni islam |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
[redaktə | mənbəni redaktə et]20 mart 1615-ci ildə Əcmir yaxınlarında doğulmuşdu. Şahcahanın böyük oğludur. Anası, xatirəsinə Tac Mahal inşa edilən və daha çox Mümtaz Mahal deyə anılan Ərcümənd Banu Bəyimdir. Muhamməd Dara gələnəğə uygun olaraq İslami təlim-tərbiyə gördü; Ərəbcə, Farsca və Sanskritcə öyrəndi. Özəlliklə nəzari elimlərlə ilgiləndi, dini və təsəvvufi bilgisini təkviyə etmək üçün bu sahədəki əsərlərin bəlli başlılarını incələdi. Ona ilahi bilgi və ilhamın verildiyi inancı ilə bu yoldakı çalışmalarını daha da artdırdı.
Şahzadə Dara Şükuh 1633-cü ildə 12.000 "zat" (6000 "süvarilik") bir mənsəbə sahib idi. Eyni il Səfəvilərin Qəndəharı təhdid etmələri və bunu 1642-ci ildə təkrarlamaları üzərinə şəhəri müdafiə etməyə gedən orduda ona önəmsiz bir komandanlıq verilmişdi. 1645-ci ildə Allahabad söbədarlığına (valilik) gətirildi. 1647-ci ildə Lahor, 1649-cu ildə Qucərat söbədarlıqları da buna əlavə edildi. Bu vilayətləri naibləri vasitəsilə idarə edir, sahib olduğu mövqeyin gərəkdirdiyi sorumluluğu nadir olaraq yüklənə bilirdi. Son dərəcə əsəbi və görüşlərində israrlı bir insanlığa sahib idi, xurafələrə və fala inanırdı. Hətta tək böyük əsgəri hərəkatına komanda etdiyi 1652-ci il Qəndəhar səfəri sırasında dəxi uğuru büyücü və falçıların sözlərində aramışdı. Ancaq Qəndəharı geri ala bilməməsi və uğursuzluğa uğraması onun həm əsgəri, həm də siyasi etibarını olduqca sarsdı.
Şahcahan, çox sevdiyi oğlu Dara Şükuhun dövlət işləriylə daha çox ilgilənməsini sağlamak üçün ona o zamana qədər bənzərinə rastlanmayan 60.000 zat böyük bir mənsəb verdi. Ayrıca daha sağlığında onu xələf olaraq mənimsədi və öz yerinə hazırlamaq istədi. Ancak bu durum digər şahzadələrin müxalifətinə yol açdı. Şah Cahan 1657-ci ildə xəstələnincə səltənət mücadiləsi daha da qızışdı. Fəqət bu mücadilədə Dara Şükuhun zəif əsgəri və idari qabiliyəti bir kərə daha ortaya çıxdı. Sonunda Aqra yaxınlarında Samargarhta qardaşı Övrəngzebin qüvvələri qarşısında məğlub oldu (8 iyun 1658). Həmən ardından 23 mart 1659-cu ildə Əcmir yaxınlarında ikinci dəfə uğursuluğa uğradı və əsir alındı. Dehliyə gətirildi və burada mülhidliklə suçlanarak edam edildi (10 sentyabr 1659).
Dara Şükuh siyasi və askəri bakımdan yətərsizliğinə rağmən dini və tasavvufi fikirləriylə çağının dikkatə dəğər simalarından biridir. Büyük babası Əkbər Şah tarafından başlatılan Hint və İslam düşüncələrini bağdaştırma harəkətinin təsiriylə gənç yaşta tasavvufi düşüncəyə ilgi duymaya başladı və gidərək kəndini bu harəkətə vərdi. O sırada tasavvufa mütəmayil kız kardəşi Bibi Cəmal ilə birliktə Sinddən Lahora gələn Mısır asıllı Kādiri tarikatı şəyhi Miyanmir (Miyanəci) ilə tanıştı. Daha sonra ablası Cihanara Bəgüm ilə birliktə bu şəyhin halifəsi Molla Şah Bədahşinin müridi oldu. Ədəbiyyat və hüsnühat gibi güzəl sanatlarla da ilgilənən Dara bir yandan Kurana dair bilgilərini artırırkən ötə yandan Təvrat, Zəbur və İncil gibi səmavi kitapları incələməyi də ihmal ətmədi. Kuranı fazla məcazi, diğər üç kitabı isə tutarsız bularak Hint dinləriylə ilgilənməyə, özəlliklə Hint mistisizminin ünlü əsəri Upanişadlar üzərində çalışmaya başladı. Başta İbnül-Arabi olmak üzərə Fahrəddin-i Irakī və Molla Cami gibi mutasavvıfların əsərlərini incələdi, nəticədə vahdət-i vücûd*a dayanan bir tasavvuf anlayışına ulaştı. Bu durum onu bazı Hint inanç və düşüncələriylə İslam arasında bənzərlik görməyə, hatta Upanişadların Kuranda bahis konusu ədilən "Gizli Kitap" (Kitab-ı Məknûn; bk. Vakıa 56/78) olduğunu, dolayısıyla da onun özünü təşkil əttiğini önə sürməyə səvkətti. Bu tür sərbəst düşüncələr onun muhafazakar alimlər tarafından kafir və münkir olmakla suçlanmasına səbəp oldu. Fakat Dara hiçbir zaman İslamı inkar ətməmiş, hər vəsilə ilə İslamın hak din olduğunu ifadə ətmiş, Allah və Muhamməd hakkında sağlam bir inanca sahip olmuş, hatta mirac olayının ruh və bədənlə məydana gəldiğini kəndinə has bir nazariyə ilə ispatlamaya çalışmıştır.
Yaradıcılığı
[redaktə | mənbəni redaktə et]Əsərləri. Oldukça vərimli bir yazar olan Dara, görüş və fikirlərini dilə gətirdiği birçok əsər kaləmə almıştır. 1. Səfinətül-əvliyaǿ (Agra 1852; Lucknow 1857; Kanpur 1883). 411 vəlinin hayat və kəramətlərini anlatan əsər özəlliklə Hintli vəlilər hakkında vərilən bilgilər bakımından önəm taşır. Əsərin düzəni diğər əvliya tabakat kitaplarından farklıdır. Dara 1640ta kaləmə aldığı bu əsərin giriş bölümündə yazılış maksadı hakkında bilgi vərdiktən sonra sûfilər və sözlərinin önəmini açıklamış, sonra Pəygambər, Huləfa-yi Raşidin, on iki imam, dört Sünni məzhəbin kurucularından bahsəttiktən sonra sırasıyla Kādiriyyə, Nakşibəndiyyə, Çiştiyyə, Kübrəviyyə və Sührəvərdiyyə silsilələrində yər alan şəyhlər hakkında bilgi vərmiş, bundan sonraki bölümdə isə söz konusu silsilələrdə yər almayan diğər mutasavvıfların biyografilərini kaydətmiştir. Əsərin sonunda isə Pəygambərin hanımları, kızları və ünlü kadın mutasavvıflar hakkında kısa bilgilər vərilmiştir. Bizzat kəndisinin də ifadə əttiği gibi (s. 216) bu əsəri yazarkən Dara Şükûh gəniş ölçüdə Caminin Nəfəhatül-ünsündən faydalanmıştır. Hindistan vəliləri hakkında dəğərli bilgilər vərən Səfinətül-əvliyaǿ müəllifin çağdaşı Cafər əl-Aydərûs tarafından Arapçaya tərcümə ədilmiştir (Schimməl, s. 308). 2. Səkinətül-əvliyaǿ (Lahor, ts.,; Tahran 1344 hş./1965, nşr. Tara Chand və S. M. Rıza Cəlali). 1647də kaləmə aldığı bu əsər əsas itibariylə Kādiri tarikatı pirlərindən Miyanmirin (ö. 1635) biyografisini və Lahordaki sohbətlərini içinə alır. Dara bu əsərini yazarkən İbnül-Arabinin Fusûsül-hikəmi və Fahrəddin-i Irakīnin LəmaǾatını örnək almış ancak onlar kadar başarılı olamamıştır. 3. Risalə-i Haknüma (Lucknow 1874, 1881, 1910; Tahran 1957, nşr. S. M. Rıza Cəlali). 4. Tarikatül-hakīkat (Lahor 1340). Bu iki əsər tasavvufun anlaşılması güç yönləriylə ilgilidir. 5. Hasənatül-Ǿarifin (Dəlhi 1309). 1652də yazdığı bu əsərin konusu ilk sûfilər və tasavvufi vəcizələridir. Aynı zamanda kəndisinin vahdət-i vücûdcu görüşlərini tənkit ədənlərə cəvap nitəliğini taşır. 6. Mükaləmə-i Baba Lal və Dara Şükûh (Dəlhi 1885). 1653 yılında kaləmə almış olup Hindû azizlərindən Baba Lal ilə konuşmalarını ihtiva ədər. 7. MəcmaǾul-bahrəyn (Kalküta 1929; Tahran 1335 hş./1957). 1655 yılında yazdığı bu kitap İslam ilə Hinduizmin mukayəsəsini yapan orijinal bir əsərdir. D. Shayəgan əsərlə ilgili müstakil bir çalışma yapmıştır (bk. bibl.). 8. Sırr-ı Əkbər (Tahran 1340 hş./1962, nşr. T. Chand və S. M. Rıza Cəlali). 1657də yazdığı bu əsər əlli iki kadar Upanişadın Hindû alimlərin yardımıyla Sanskritçədən Farsçaya tərcüməsini içinə almaktadır. Əsər Fransız bilgini Angvətil Dupəsron tarafından 1801də Oupnəkat, id əst Səcrətum Təgəndum adıyla Latincəyə çəvrilmiştir.
Daranın ayrıca Yoga-Vasista (Lucknow 1887; Aligarh 1953, nşr. Tara Chand) və Bagvat Gita gibi çok sayıda Hindû dini mətninin çəvirisini kapsayan əsərləri vardır. Bazı küçük əsərləri də Külliyyat-ı Dara Şükuh adıyla basılmıştır (I–IV, Gujranwalla 1857).