Dard dilləri

Dard dilləri — hind-Avropa dillərinin ari qoluna daxil olan dil qrupu[1].

Yayılması[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şimali Əfqanıstanın, Pakistanın və Hindistanın dağlıq rayonnlarında yayılmışdır[1].

Bu dildə danışanların ümumi sayı 1990-cı illərdə 5 milyon nəfərdən çox idi[1].

Tərkibi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dard dilləri 5 yarımqrupa bölünür: şərq yarımqrupuna kəşmiri, şina, phalura dilləri; şərti olaraq kuhistani adı altında birləşdirilən bir sıra dillər və dialektlər – mayyan, kanyavali, torvali və s.; başkarik və ya qarvi adlanan dialektlər qrupu; katar kalai dili və bəzi digər dillər daxildir. Kunar yarımqrupu qavar-bati, şumaştivə qlanqali dillərindən ibarətdir. Bəzi məlumatlara görə, tirahi dili də bu yarımqrupa aiddir. Son dərəcə fərqli paşai dialektləri ayrıca yarımqrup əmələ gətirir. Digər yarımqrup khovarkalaşa dillərindən ibarətdir. Genetik mövqeyi qeyri-müəyyən olan dameli dili müstəqil yarımqrup hesab olunur[1].

Daha əvvəllər Nuristan dili də Dard dilinə daxil edilmişdir. Ancaq indi onların yaxınlığı sadəcə yaxın qonşuluqdan ibarətdir.

Yazı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çoxəsrlik yazı ənənəsinə yalnız kəşmiri malikdir ki, bunda da hind yazısının bəzi növlərindən istifadə olunmuşdur. Müasir kəşmiri, khovar, mayyan, şina, paşai dillərində ərəb əlifbasının müxtəlif modifikasiyasından istifadə olunur[1].

Digər dillərin yazısı yoxdur[1].

Öyrənilməsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dard dillərinin öyrənilməsinə 1830-cu illərdən başlanılmışdır. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində, əsasən, C.A. Qrirsonun (B. Britaniya) və onun rəhbərlik etdiyi kollektivin əsərlərində buistiqamətdə xeyli uğurlar qazanılmışdır. Həmin kollektiv XX əsrin birinci rübündə çoxcildlik "Hindistanın linqvistik icmalı"nı nəşr etdirmişdir. 1920–1930-cu illərdə D.L.R.Lorimer və T.Q.Beyli (B.Britaniya) şina, kəşmiri və digər dilləri; Q. Morgenstyerne (Norveç) kalaşa, khovar, paşai, qavarbati, dameli və bir çox digər dilləri; 1950-ci illərdə Q.Buddruss (Almaniya) katarkalai, kanyavali və sair dilləri; 1970-ci illərdə Rusiya dilçiləri A.L.Qrünberq (qlanqali), B.A.Zaxaryin, D.İ.Edelman (kəşmiri və digər dilləri), eyni zamanda Hindistan dilçisi B.Kaçru (kəşmiri) ayrı-ayrı Dard dillərini tədqiq etmişlər[1].

1980-ci illərdən müxtəlif ölkələrin alimləri tərəfindən khovar, kalaşa və digər dillərin aktiv öyrənilməsinə başlanılmışdır[1].

1960-cı illərdən həmçinin Dard dillərinin müqayisəli-tarixi, tipoloji və areal aspektdən öyrənilməsi inkişaf edir: Morgenstyerne, J.Fusman (Fransa), Buddruss, R.L.Törner (B.Britaniya), V.N.Toporov, Qrünberq, Edelman. A.İ.Koqan (Rusiya) və başqaları bu sahədə fəaliyyət göstərmişdir[1].

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). 6-cı cild: Çin – Dərk (25 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. 2015. səh. 328. ISBN 978-9952-441-11-6.

Biblioqrafiya[redaktə | mənbəni redaktə et]