Defisit

Defisit (lat. deficit – “çatışmazlıq” mənasında işlənir) — zərər məxarici mədaxildən artıq olması deməkdir.

İdeal olaraq, dövlət büdcə sisteminin istənilən səviyyəsinin büdcəsi tarazlaşdırılmalıdır. Lakin müxtəlif amillərin (iqtisadi, siyasi, təbii və s.) Təsiri nəticəsində büdcə gəlirlərinin (vergi və vergi olmayan) büdcə sisteminin müvafiq səviyyəsi üçün lazım olan bütün xərcləri ödəməməsi vəziyyəti tez-tez yaranır.

Balanslaşdırılmış büdcə prinsipi hər bir dövlətin büdcə sisteminin ən vacib prinsiplərindən biridir. Büdcə xərclərinin ümumi məbləğinin büdcə gəlirlərinin ümumi məbləğinə uyğun gəlməsindən ibarətdir. Eyni zamanda, büdcə gəlirləri yalnız büdcə gəlirləri deyil, həm də borc kimi digər mənbələr deməkdir. Beləliklə, büdcə kəsirinin özlüyündə xərclər və büdcə gəlirlərinin ümumi məbləği arasında bərabərliyin əldə edilməsi vəziyyətində bir dengesizlik demək deyil. Balanssız bir büdcə (yəni xərclərin həcminin gəlirləri üstələdiyi bir büdcə) əslində büdcə adlandırıla bilməz, çünki həyata keçirilməsi açıq-aşkar real deyil.

Büdcə profisiti ilə (gəlir hissəsinin xərc hissəsindən çox olması ilə) mənfi nəticələrə səbəb olur. Artıq büdcənin nəticəsi büdcə fondlarından istifadənin səmərəliliyinin azalması və nəticədə iqtisadiyyatın yükünün artması olacaqdır. Nəticə olaraq, balanslı bir büdcə, büdcəni tərtib edən və təsdiqləyən orqanlar üçün təməl bir tələbdir.

Balanslaşdırılmış büdcə dövlət orqanlarının və inzibati ərazi vahidlərinin normal fəaliyyəti üçün əsasdır. Bununla birlikdə, büdcələrin kiçik bir hissəsi də kəsirdədirsə (və ya heç olmasa nağd boşluq yaranmışsa), bu, büdcə qurumlarının maliyyələşdirilməsində gecikməyə, dövlət və bələdiyyə sifarişlərinin yerinə yetirilməsi üçün son tarixlərin yerinə yetirilməməsinə və milli iqtisadiyyatda ödəniş olmayan bir problemin ortaya çıxmasına səbəb ola bilər. İdeal seçim, əlbəttə ki, xərclərin məbləğinin gəlir miqdarına tam uyğun gəldiyi tamamilə kəsirsiz bir büdcə olacaqdır. Lakin, real iqtisadiyyatda buna nail olmaq asan deyil, bəzən isə qeyri-mümkündür. Açıq büdcə planlaşdırılması qaçınılmazsa, tarazlığı təmin etmək üçün kəsir maliyyələşdirilməlidir.

Büdcə planlaşdırılmasında balanslaşdırılmış büdcəyə nail olmaq üçün bir sıra metodlardan istifadə olunur:

1. Büdcə xərclərinin məhdudlaşdırılması, yəni hər büdcə qurumu üçün hər xərc növü üçün limit dəyərlərinin təyin edilməsi.
2. Gəlirlərin xərcləmə güclərinin bölüşdürülməsinə görə müxtəlif səviyyəli büdcələr arasında bölüşdürülməsi.
3. Büdcə gəlirlərinin maksimuma çatdırılması, büdcə qurumlarının fəaliyyətinin monitorinqi əsasında əlavə ehtiyatların müəyyənləşdirilməsi tədbirləri.
4. Büdcələrarası münasibətlər sahəsində büdcə tənzimlənməsinin modernləşdirilməsi.
5. Büdcə xərclərini planlaşdırmaq, iqtisadiyyatı stimullaşdırmaq və sosial problemləri təsirli şəkildə həll etməklə potensial gəlir artımını təmin etmək.
6. Maliyyəyə qənaət prinsipinə uyğunluq; ictimai rifah baxımından zəruri olmayan xərclərin rədd edilməsi.
7. Maliyyə bazarlarından vəsaitlərin ən etibarlı və səmərəli cəlb edilməsini təmin edən büdcə borclanmasının bu cür formalarının istifadəsi.

İcra mərhələsində balanslaşdırılmış büdcənin təmin edilməsində mühüm vasitə büdcə xərclərinə icazə vermə prosedurudur. Büdcə qurumlarının büdcə öhdəliklərinin müəyyən edilmiş hədlərinə riayət etməsinə xəzinə orqanları tərəfindən nəzarət təmin edilir. Bu, büdcəyə daxil edilməyən xərclərdən qaçınmağı və xərcləmə müddətlərinin yerinə yetirilməsini təmin edir. Büdcə gəlirlərində planlaşdırılmış dəyərlərə nisbətən cari bir azalma olması halında, büdcə xərclərinin azaldılması və bloklanması mexanizmi təmin edilir. Büdcə qurumlarında məqsədyönlü, qənaətli və səmərəli idarəetmə üzərində daim maliyyə nəzarəti aparmaq, büdcə xərclərinin dinamikasına nəzarət etmək lazımdır.

Büdcə kəsirinin səbəbləri ola bilər^[1]:

• İqtisadiyyatın struktur yenidən qurulması və sənayenin inkişaf etdirilməsi zərurəti səbəbindən dövlət xərclərinin artması.
• Ödənilməmiş dövlət borcunun böyüməsi^[2].
• İqtisadi böhran dövründə dövlət büdcəsi gəlirlərinin azaldılması.
• Fövqəladə hallar (müharibələr, qiyamlar, böyük fəlakətlər, təbii fəlakətlər)
• Dövlətin maliyyə sisteminin səmərəsizliyi.
• Siyasi populizm, maliyyə mənbələri ilə təmin olunmayan sosial proqramların böyüməsində ifadə olunur.
• Dövlət sektorundakı korrupsiya.
• Vergi siyasətinin təsirsizliyi, iqtisadiyyatın kölgə sektorunda artıma səbəb olur.

Büdcə kəsirinin azaldılması problemi bir sıra səbəblərə görə çox ciddidir. Birincisi, zəruri dövlət xərclərinin miqdarı böyükdür. Bu öhdəliklər on illərdir toplanır, bir çoxu azaldıla bilməz, digərləri isə populyar deyil və əhalinin müxtəlif qruplarının maraqlarına təsir göstərir. İkincisi, yeni büdcə doldurma mənbələri tapmaq olduqca çətindir. Vergilərin artması iqtisadiyyatda sahibkarlıq fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir, iqtisadiyyatın kriminallaşmasına kömək edir (vergidən yayınma, kölgə iqtisadiyyatının böyüməsi)^[3].

Büdcə kəsiri bir sıra meyarlara görə təsnif edilə bilər^[4].

Baş vermə xüsusiyyətinə görə büdcə kəsiri təsadüfi və ya real ola bilər. Təsadüfi (nağd) büdcə kəsirləri ümumiyyətlə vəsaitlərin qəbulu və xərclənməsindəki müvəqqəti boşluqlardan qaynaqlanır. Təsadüfi kəsirlər əsasən bir büdcə mənbəyindən daha çox asılı olduqları üçün yerli büdcələr üçün xarakterikdir. Həqiqi kəsir büdcə gəlirlərinin artımı ilə xərclərin artımı arasındakı əvəzolunmaz geri qalma ilə izah olunur. Həqiqi kəsir maliyyə ili büdcə qanununda bir tavan kimi təyin olunur, lakin büdcənin icrası zamanı daha yüksək və ya aşağı ola bilər^[5].

Büdcə kəsiri müddət baxımından xroniki və ya müvəqqəti ola bilər. Xroniki kəsirlər büdcədə ildən-ilə təkrarlanır. Çox vaxt xroniki kəsirlər uzun müddət davam edən iqtisadi böhranın nəticəsidir. Müvəqqəti kəsir qısa müddətə davam edə bilər. İqtisadiyyat üçün o qədər də təhlükəli deyil və gəlir və xərclərdəki təsadüfi dalğalanmalar səbəbindən yaranır. Problem ondadır ki, müvəqqəti kəsir, səhv idarə olunarsa, xroniki bir böyüməyə də çevrilə bilər^[6].

Planla əlaqəli olaraq büdcə kəsiri planlaşdırıla bilər, yəni büdcəyə dair bir qanunvericilik aktında nəzərdə tutula bilər və ya xərclərin gözlənilməz artması və ya gəlirlərin kəskin azalması səbəbindən planlaşdırılmamış ola bilər.

Dövlət borcuna xidmət xərcləri nəzərə alınmaqla büdcə kəsiri ilkin və ya ikincili ola bilər. İlkin kəsir büdcə xərclərinin gəlirlərdən xalis artıqlığıdır. İkincili büdcə kəsiri xərclərin gəlirlərdən çox olmasını nəzərdə tutmur, əksinə onsuz da mövcud büdcə borcuna faiz xidmətlərinə əlavə xərclərin olması ilə izah olunur.

Dünya praktikasında aşağıdakı dövlət büdcəsi kəsir növləri də fərqlənir^[7]:

• dövri kəsir — işgüzar fəaliyyətin tənəzzülü və vergi gəlirlərinin azalması.
• struktur kəsiri — vergi dərəcələri və köçürmə ödənişləri qanunla müəyyən edilmiş təbii işsizlik səviyyəsində, ÜDM-nin təbii səviyyəsi olduqda müsbət və ya mənfi büdcə tarazlığı. Bu kəsir mülahizəli maliyyə siyasətinin nəticəsidir^[8].

Büdcə kəsirinin maliyyələşdirilməsi üçün daxili və xarici olaraq bölünən müxtəlif mənbələrdən istifadə olunur.

Açığın daxili mənbələrdən maliyyələşdirilməsinə aşağıdakılar daxildir:

• milli valyutada ifadə edilmiş dövlət qiymətli kağızlarının yerləşdirilməsindən əldə edilən vəsait;
• büdcə kreditləri;
• kredit təşkilatları, beynəlxalq maliyyə qurumları tərəfindən verilən kreditlər;
• büdcə kəsirinin digər daxili maliyyələşdirmə mənbələri:
• səhmlərin satışından və dövlətə və ya bölgəyə məxsus kapitalda iştirakın digər formaları;
• qiymətli metalların və qiymətli daşların dövlət / regional / bələdiyyə ehtiyatlarının satışından əldə edilən gəlirlər;
• büdcə fondları üçün məzənnə fərqi;
• büdcə kəsirinin digər daxili maliyyələşdirmə mənbələri.

Büdcə kəsirinin xarici maliyyələşdirmə mənbələrinə aşağıdakılar daxildir^[9]:

• dövlət və ya müvafiq bölgə adından dövlət qiymətli kağızlarının buraxılması yolu ilə həyata keçirilən dövlət borclarının yerləşdirilməsindən əldə edilmiş, nominal dəyəri xarici valyutada göstərilən vəsait;
• xarici dövlətlərdən, beynəlxalq maliyyə təşkilatlarından, beynəlxalq hüququn digər subyektlərindən və xarici hüquqi şəxslərdən xarici valyutada, o cümlədən məqsədli xarici kreditlər (borclar);
• kredit təşkilatlarından xarici valyutada verilən kreditlər.
• büdcə kəsirinin digər xarici maliyyələşdirmə mənbələri^[10].