Etok abidəsi

Etok abidəsi və ya Duka-bek (Davoqo) abidəsi hündürlüyü 2,65 m olan, naxışlarla və oyma yazılarla örtülmüş qranit abidədir. Hazırlanmasının dəqiq vaxtı müəyyən edilməsə də, bəzi hesablamalara görə eramızın IV əsrinə məxsusdur.[1][2] Mənbələrə görə isə, XII əsr[3] və ya XV əsrin sonu — XVI əsrin əvvəllərinə məxsusdur.[4] Abidə 1773-cü ildə I Guldenştedt tərəfindən Nalçik-Pyatiqorsk yolunun sağında, indiki Etoka kəndi yaxınlığında aşkar edilmişdir. 1881-ci ildə abidə Moskvaya, o vaxtdan bəri nümayiş etdirildiyi Tarix Muzeyinin XII zalına köçürülmüşdür.

Etok abidəsi
Этокский памятник
Tarixi eramızın IV əsri, yaxud XII əsr və ya XV əsrin sonu - XVI əsrin əvvəlləri
Ölçüləri 2,65 m (1,04 düym) ×
Materialı Qranit daşı
Saxlanıldığı yer 1881-ci ildən Moskva Tarix Muzeyinin XII zalı
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Abidənin təsviri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Johann Guldenstedt tərəfindən çəkilmiş Etok abidəsinin şəkili. 1787-ci il.

Abidə ilk dəfə 1771–1773-cü illərdə Qafqazı gəzdikdən sonra alman səyyahı və təbiətşünası İohan Quldenştedt tərəfindən qeyd edilmişdir. 1773-cü ilin may-iyun aylarında Kabardaya səfəri zamanı Podkumka çayının sağ qolu olan Etoko çayının sahilində bir abidə görmüşdür. Bir kurqanın üstündə bir döyüşçü heykəli dayanmışdı və onun yaxınlığından bulaq axırdı və yol keçirdi.

Abidənin şəkli ətraflı təsviri ilə birlikdə onun "Reisen durch Russland und im Caucasischen Gebürge" kitabında dərc edilmişdir.[5] I Guldenştedt Etok heykəlinin runik yazısını çoxaltmış və abidənin ətraflı təsvirini vermişdir. Sonralar rəsm qraf Yan Potoçkinin "Həştərxan çöllərinə və Qafqaza səyahət" kitabında (T. 1, Paris, 1829) təkrar edilmişdir.[6]

Məşhur Rumyantsev kitabxanasının yaradıcısı, kansler qraf Nikolay Rumyantsev müxtəlif vaxtlarda Rusiyanın əyalətlərinə elmi səfərlər etmişdir. 1823-cü ilin yayında Pyatiqorskun ətəklərinə elmi ekspedisiya təşkil etmişdir.[7]

Metropolit Yevgeni Bolxovitinov N. Rumyantsev 23 iyun 1823-cü il tarixli məktubunda abidənin ətraflı təsvirini vermişdir.

Abidə 8 fut 8 düym hündürlüyündə qranit daşından ibarətdir. Təxminən əlləri belə qədər olan insan fiqurunu təsvir edir və beldən aşağıda yazı görünür. Onun qismən yunan, qismən də slavyan dilində yazılmış hərflərlə naməlum bir dildə yazılması onu daha da maraqlı edir. İmzadan sonra müxtəlif kobud fiqurlar həkk olunmuşdur. Birində iki cəngavər təsvir edilmişdir. Heykəlin üzü monqollara bənzəmir, çünki burnu uzun və çərkəz deyil, çox yuvarlaqdır. Ancaq ən maraqlı və fərqli nəticələrə səbəb ola bilən şey yaxasının arxasında kiçik bir xaç şəklinin olmasıdır.[8]

Adıgey xalqının maarifçisi Nequma Şura Bekmirzə 1893-cü ildə yazdığı "Adıge xalqının tarixi" kitabında belə izah edir[1]:

Bu abidə naxışlı papaqlı və boyuna tikişli mövcud bexmeti xatırladan paltarda olan gənci nümayiş etdirir. Dörd ədəd dördbucaqlı toqqa ilə bərkidilmiş və korsetin altından ortadan tikilmiş ensiz dəri kəmərlə qurşağını bağlamışdır; paltarı bükülüdür. Ayaqları hazırlanmamışdır, lakin aşağı hissənin ön tərəfində yunan yazısı olan sütun və heyvan ovlayan insanlar, ayaq və atların hərbi oyunları, sağda oxlu sandığı, heykəlin belindən aşağı və sol hissədə gürcülərinkinə oxşar qulpu olan bir qılınc və çantada yay təsvir edilmişdir. Bu yunan yazısında Baksanın adı da daxil olmaqla bir çox şeyi görə bilərsiniz.

Şora Noqmov abidə ilə bağlı Adıgey əfsanələrini yenidən danışmış, həmçinin abidənin üzərindəki oyma yazının sonunda IV əsri göstərən bir tarix olduğunu bildirmişdir.

J. Guldenştedt heykəlin aşağı hissəsində tüfənglə atəş açan adam relyefinin təsvir edildiyini və Qafqazda odlu silahların XV əsrin sonu, XVI əsrin əvvəllərində meydana çıxdığını ilk dəfə diqqətə çatdırmışdır. Buna görə də Duka-Bek çox güman ki, bu dövrə məxsusdur.[4]

Abidənin taleyi[redaktə | mənbəni redaktə et]

1849-cu ildə Odessa Qədim Əşyaları Sevənlər Cəmiyyətinin üzvü A. S. Firkoviçin təkidi ilə abidə gələcəkdə mümkün ola biləcək ölümlərdən xilas edilməsi üçün Pyatiqorsk şəhərinə gətirilmişdir: burada o, "Çiçək bağı" parkında, Yelizaveta (indiki Akademik) qalereyasının altında yerləşən açıq səma altındakı muzeydə idi. Abidə Moskvaya[9], bu gün də nümayiş olunduğu Dövlət Tarix Muzeyinə aparıldığı 1881-ci ilə qədər Pyatiqorskun mülkiyyətində qalmışdır.

Abidənin bir nüsxəsi Kabardin-Balkar Respublikasının Milli Muzeyində nümayiş etdirilir. Abidənin başqa bir nüsxəsi isə Pyatiqorsk Yerli Mədəniyyət Muzeyinin zalındadır[4].

Yazıların dekodlanması (deşifrələnməsi)[redaktə | mənbəni redaktə et]

1886-cı ildə abidə ilə maraqlanan akademik V. V. Latışev açılış sətirləri üçün özünün oxunuş versiyasını təqdim etmişdir: "Allahın xidmətçisi Yunan Georgi sakitləşdi … 12 mart 130". Alim aşağıdakı sətirləri oxumaqdan imtina etmiş və bunun səbəbini onların mənasının xilas edilməsinin, yəni mənalarının başa düşülməsinin mümkün olmaması ilə əsaslandırmışdır.[2]

1947-ci ildə professor G. F. Turçaninov Etok yazısının yunan və adıge dillərindəki mətnini deşifrə etmişdir.

Birinci fəsil yunan dilində yazılmış və tərcümə edilmişdir: "Yunan Allahının qulu olan Georgi sakitləşdi (öldü) … 130, 12 mart". Lakin Turçaninov başa düşdü ki, "Yunan" kəlməsinin əvəzinə "Pek" oxunmalıdır[10].

Turçaninov kabarda dilində yazının ikinci hissəsini yunan hərfləri ilə yazmışdır: "Тыкъу къуй Къаныкъу, къу Пек у(ы) цӏэрэ (хе), хайа Мэрэмэкъу ы къуй, я(й)уэ ытыку", müasir Kabarda dili ilə "Тыкъуэ икъуэкӏэ Іэ Къаныкъу (и къуе) Пек уи цӏэр хэхауэ, Мэрэмыкъуэ и къуэкӏэ яиуэ итщ" yəni "Kanukonun oğlunun oğlu Tuko — Pek (Bek), adınız (bu yazıda) Maremukonun oğlu tərəfindən qoyulmuşdur".[2]

Turçaninovun əldə etdiyi nəticədən A. Kafoyev Etok yazısını oxumaq üçün öz variantının hazırlanmasında istifadə etmişdir: "Таукъуэу къуий, къаныкъуэу къуэу Пакъ ут Заурэ хэуа. Iэрэмэкъуэу уэ уи къуэу лӏий яйщ" mənası: "Pakın oğlu Tavonun səkkiz oğlu Utlar ilə döyüşdə öldü. Pleyadın oğlu səkkiz adama (və ya səkkiz cəsur) həsr olunub". Müəllif burada verilmiş Etok yazısının sözlərini "Dauov oğlu Baksan haqqında nağıl" əfsanəsi ilə əlaqələndirmişdir.[2]

Çərkəz ənənəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

XIX əsrin kabardiyalı alimi Nequma Şura, guya onun özü tərəfindən yazıldığı iddia edilən (yalnız əlyazmadan məlumdur) Adıgey əfsanəsindən sitat gətirir.

IV əsrdə Şahzadə Davo səkkiz oğlu və bir qızı ilə Baksan çayı sahillərində yaşayırdı. Böyük oğlu Baksan səltənətdə məşhur Nart idi. Deyirlər ki, onu bütün qardaşları və ən məşhur 80 Nart ilə birlikdə qot kralı öldürmüşdür. Bunu eşidən insanlar ümidsizliyə düçar olurlar: kişilər sinələrinə döyür, qadınlar saçlarını başlarını yolurdular: "Хьэдащ, хьэдэщ Дауо и къуийр, хьэдэ мыгъуэщ! Дауо и къуий, уей Дауо и къуий", yəni: "Davonun səkkiz oğlu itdi, heyf! Davonun səkkiz oğlu, vay Davonun səkkiz oğlu".

Rəvayətə görə, Davonun öldürülən oğullarının cəsədləri bacıları tərəfindən Kabardinaya aparılmış, orada Etoko çayının sahilində şərəflə dəfn edilmiş və məzarın üzərində daş abidə ucaldılmışdır. İnsanlar bu abidəni "Davoqo Baksan", yəni "Davo oğlu Baksan" adlandırmışdırlar. Əfsanə mahnı ilə başa çatır.[1]

Tənqid[redaktə | mənbəni redaktə et]

Eyni zamanda, G. F. Turçaninovun etok yazısının Adıgey mənşəli olması haqqında olan versiyasından əlavə, adıgey dilində heç bir yazılı mənbənin mövcud olmamasına və V–VI əsrlərə aid tapılmış yazıların saxta olması haqqında sərt və qəti etirafı mövcuddur. Rusiya Elmlər Akademiyasının N. N. Mikluxo-Maclaya adına Etnologiya və Antropologiya İnstitutunun baş elmi işçisi, tarix elmləri doktoru V. A. Şnirelman deyir:

1940–1950-ci illərdə bir sıra qədim yazılı abidələri onların əcdadlarına aid etməklə kabardiyalılara süni şəkildə dərin tarixi ənənələr aşılamağa cəhdlər edilmişdir. Marrın tələbəsi linqvist Q. F. Turçaninovu fərqləndirən də budur. 1946-cı ilin avqustunda Nalçikdə Kabardiya Elmi-Tədqiqat İnstitutunun sessiyasında yunan əlifbası ilə kabarda dilində yazılmış V və VI əsrlərə məxsus yazı ilə bağlı sensasion hesabatla çıxış etmişdir. Onun mülahizələrindən belə nəticə çıxır ki, o dövrdə kabardiyalılar Adıgeyanı tərk edərək müasir Çərkəz torpaqlarına köçmüş, Bizans imperiyası ilə əlaqələr saxlamış və öz yazı ənənələrinə malik olmuşdurlar (Turçaninov 1946). Lakin Turçaninovun sonradan etiraf etdiyi kimi, yazı saxta idi (Lavrov 1966, s. 18; 1967, s. 203). Sonra Turçaninov kabarda dilində yunan əlifbası ilə yazılmış bir sıra qeyri-müəyyən orta əsrlər dövrünə məxsus yazıları oxumağa çalışmışdır. Bu, orta əsr kabardiyalılarına özlərinə məxsus olan ərazilərini şərqdə Terekin ağzından başlamış şimalda Stavropol diyarının şimal-qərb hissəsinə qədər əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirməyə imkan vermişdir. (Turchaninov 1947; 1948; 1957)[11]

Həmçinin Abidənin tikilmə tarixi ilə bağlı iddia da ciddi tənqidə məruz qalır:

…Etok abidəsi, yeni tədqiqatların işığında, Lavrovun bildirdiyi kimi, XII əsrə deyil, XVII əsrin əvvəllərinə aid edilməli olan mənşəyi məlum olmayan bir abidədir. (Kuznetsov 1999; Kuznetsov, Çeçenov 2000. s. 61–62)[12]

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 1 2 3 Ногмов Ш. Б. История адыхейского народа: Составленная по преданиям кабардинцев [ölü keçid]. / Под ред. А. П. Берже. — 2-е изд., доп. — Тифлис: Тип. Главного управления наместника Кавказского, 1861. — 178 с.
  2. ↑ 1 2 3 4 Кафоев А. Ж. Адыго-кабардино-черкесы и тайна этокского памятника Arxivləşdirilib 2014-11-12 at the Wayback Machine. — Нальчик: Издательский центр "Эль-Фа", 1999. — ISBN 5–88195-324-X
  3. ↑ Латышев В. В., Турчанинов Г. Ф. и Лавров Л. И. датируют памятник XII веком.
  4. ↑ 1 2 3 Сергей Савенко рассказал о музее под открытым небом Arxivləşdirilib 2018-07-24 at the Wayback Machine — Русская планета
  5. ↑ Gutdenstadt J. A. Reisen durch Russland und im Caucasischen Gebürge Arxivləşdirilib 2023-07-10 at the Wayback Machine — St. Petersburg: Verlage der Kaiserlicher Akademie der Wissenschaften, 1787. — 511 s. (alm.)
  6. ↑ Potocki Jan. Podróż przez Stepy Astrachania i na Kaukaz 1797–1798. — NetPress Digital Sp. z o.o. — ISSN netpress_pbi_07062 (pol.)
  7. ↑ Очерки истории Министерства иностранных дел России. 1802–2002: В 3 т. Т. 3. // Биографии министров иностранных дел. 1802–2002 гг. / Под ред. И. С. Иванова и др. — М.: Олма-пресс, 2002
  8. ↑ Грищенко Н. А кто покусится на чужое — руку отрубить Arxivləşdirilib 2020-11-27 at the Wayback Machine // "Ставропольская правда" от 26 января 2007 г.
  9. ↑ Соснина Е. Л. Загадки и тайны Кавказа. Малоизвестные страницы истории Северного Кавказа и района Кавказских Минеральных Вод Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine. — Ессентуки: Творческая мастерская БЛГ, 2006. — 205 с. — (Рассказы экскурсовода, Выпуск 5). — ББК 84. Р7 С 85
  10. ↑ Войников Ж. Г. VІІ. Надписи с гръцки букви на осетински и адигски (кабардински) езика [ölü keçid] // Алано-древнобългарското писмо (в памет на проф. Г. Ф. Турчанинов). — В. Търново : Фабер, 2011. — 250 с. — С. 158–163. — ISBN 9-544-00430-0, ISBN 978-9-544-00430-9
  11. ↑ Шнирельман В. А. Быть аланами: интеллектуалы и политика на Северном Кавказе в XX веке.— М.: Новое литературное обозрение (ИЭА РАН), 2006. — 696 с., — стр. 217
  12. ↑ ИЭА РАН. Шнирельман В. А. Быть аланами: интеллектуалы и политика на Северном Кавказе в XX веке. — М.: Новое литературное обозрение, 2006. — 696 с., илл., стр. 218