Nart dastanı(adıq Нартхымэ акъыбарыхэ; Nartxıme aqıbarıxe; abxaz dili. Нарҭаа ражәабжьқәа; Nartaa raƶuabƶkua; qaraç.-balk. Нарт таурухла; Nart tawruxla; oset. Нарты кадджытæ; Nartı kadjıtæ; Narty kaddžytæ; çeç. Нарт Аьрштхой; Nart ärştxoý; Nart ärştxoj) — Şimali Qafqaz mənşəli nağıllar toplusu. Bu, bölgədəki qəbilələrin, o cümlədən abazin, abxaz, çərkəz, osetin, qaraçay-balkar və çeçen-inquş folklorunun əsas mifologiyasını formalaşdırır.
"Nart" sözü "nar" sözünün osetin dilindəki cəm halı olan Nartæ sözündən gəlməktədir.[1] "Nar" sözü özü də Proto Hind-Avropa dillərinin alt qrupu Proto Hind-İran dilində (*h₂nḗr) "qəhrəman, kişi" mənasında işlənmişdir.[2] Çeçen dilində "nart" nəhəng deməkdir.
Dastandakı hekayələrdə önə çıxan qəhrəmanlardan bəziləri bunlardır:
Materialın ilk yazılı halı kabardin müəllif Şora Beqmurzin Noqma tərəfindən ərsəyə gətirilmişdir. O, dastanı 1835–1843-cü illərdə rus dilində yazmış, 1861-ci ildə ölümündən sonra nəşr olunmuşdur. Dastan 1866-cı ildə Adolf Berje tərəfindən alman dilinə tərcümə edilmişdir.((Berge 1866)) O həm epik mahnılı, həm də yazılı nəsir halda mövcuddur.
Ümumiyyətlə, bütün Nart hekayələrinin skiflərdən, sarmatlardan və alanlardan yaranan qədim bir İran nüvəsinə sahib olması məlumdur.[4] Bununla yanaşı, bunların içərisində çoxlu sayda, bəzən daha da arxaik bir keçmişi də əks etdirən böyük antik dövrün Şimali Qafqaz akkursiyaları var.[2]
Xüsusilə, osetin əfsanələrinə əsaslanaraq, dastanlar uzun müddət İran dilli qədim mədəniyyətlərin dünyasına açılan bir pəncərə olaraq dəyərləndirilmişdir. Misal üçün, filosof Georges Dumezil Proto Hind-Avropalıların oxşar şəkildə üç kastaya (döyüşçülər, keşişlər və adi şəxslər) bölündüyü 3 funksiyalı nəzəriyyəsini dəstəkləmək üçün Nartlardakı osetin bölgüsündə də bundan istifadə edərək onları 3 qəbiləyə bölmüşdür.
Dastanın Şimal-qərbi Qafqaz (Çərkəz,abxaz-abazin və ubıx) versiyaları da əhatə etdiyi arxaik nüanslar baxımından dəyərlidir və "düzgün anlaşıqlılıq səviyyəsinə gətirmək üçün yenidən üzərində işlənilən" osetin versiyasının əksinə, "qədim ənənə və inancların qəribə xırdalıqlarını" qoruyur.[2][4]
Nart əfsanələrindəki bəzi motivlər Yunan mifologiyasında da nəzərə çarpır. Prometeyin Kazbek dağına və ya xüsusən də Elbrus dağına zəncirlənməsi hekayəsi Nart dastanındakı bir səhnəyə bənzəyir. Bu bənzər motivlər bəziləri tərəfindən Qafqaz xalqlarının qədim yunanlarla olan yaxınlıqlarının bir göstəricisi olaraq görülmüş, həmçinin, Kolxidanı müasir Gürcüstanın bir hissəsi olararaq qəbul edən Qızıl Dəri mifologiyasında da öz yerini tapmışdır.
İskiflərdən Kamelota kitabının yazıçıları C. Skot Litılton və Linda A. Malkora görə Artur əfsanələrinin bir çox cəhəti Nart dastanından götürülmüşdür. İddia edilən cəhətlərin əsas daşıyıcıları da Artur əfsanələri ortaya çıxarkən şimali Fransaya köç edən alanlardır. Tədqiqatçı Con Kolarussoya görə, gözlənildiyi kimi bu dastan paralellikləri əsasən Nart dastanının osetin versiyasında müşahidə edilir.[4]
Nart əfsanələrinin müxtəlif versiyaları arasında bəzi fərqlər var. Məsələn, osetin versiyalarında Nart tayfası bəzən bir-biri ilə rəqabət aparan üç fərqli qəbilədən ibarətdir: cəsur Æxsærtægkatæ (ən məşhur Nartların aid olduğu), varlı Borætæ və müdrik Alægatæ. Çərkəz versiyalarında belə bir bölgü təsvir edilmir. Sadəcə abxaz versiyaları Nartları Satanayanın yüz övladından ibarət vahid özək ailə kimi təsvir edir.[5] Yenə də bütün (əsasən) bu versiyalar Nartları "yaxşı" qəhrəmanların vahid bir qrupu kimi bizə çatdırır. Abxaz və osetin versiyaların əksinə, vaynax əfsanələri Nartları Koloy-Kant və Qinda-Şoa kimi yerli yaxşı qəhrəmanlara qarşı mübarizə aparan döyüşçü quldurlar kimi təsvir edir.[6]