Gündəcələr

Gündəcələr (lat. Ephemeroptera) — heyvanlar aləminin buğumayaqlılar tipinin həşəratlar sinfinin qədimqanadlılar şöbəsinə aid heyvan dəstəsi.

Gündəcələr
Elmi təsnifat
Domen: Eukariotlar Ranqsız: Amorphea Ranqsız: Obazoa Ranqsız: Opisthokonta Ranqsız: Holozoa Ranqsız: Filozoa Aləm: Heyvanlar Yarımaləm: Eumetazoylar Klad: ParaHoxozoa Klad: İkitərəflisimmetriyalılar Klad: Nephrozoa Ranqsız: İlkağızlılar Tipüstü: Tüləyənlər Ranqsız: Panarthropoda Ranqsız: Tactopoda Tip: Buğumayaqlılar Klad: Pancrustacea Yarımtip: Altıayaqlılar Sinif: Həşəratlar Ranqsız: Dicondylia Yarımsinif: Qanadlılar Şöbə: Qədimqanadlılar Şöbəüstü: Ephemeropteroidea Dəstə: Gündəcələr
Beynəlxalq elmi adı
Ephemeroptera Alpheus Hyatt & Jennie Maria Arms Sheldon, 1890[1][2]
Şəkil axtarışı ITIS   100502 NCBI   30073 EOL   523 FW   70511

Gündəcələr qanadlı cücülərin qədim və ən ibtidai nümayəndəsidir. Qanadları zərifdir, arxa qanadları yoxdur. Torlu və şəffaf qanadlarının sayı 2 cütdür. Bunların üzərində çoxsaylı uzununa və eninə zərif damarlar var. Bu əlamətinə görə onu başqa cücülərdən fərqləndirmək asandır. Bığcıqları çox nazik, qısa və qılşəkilli olub, iki qısa və yoğun əsas buğumdan və nazik qıllardan ibarətdir. Yaşlılarda ağız orqanları reduksiya olunmuşdur, onlar qidalanmırlar. Gözləri iri, mürəkkəbdir, üç sadə gözcüyü var. Ayaqları uzun və nazik, pəncələri 4-5 buğumludur. Erkəklərdə qarıncığın qurtaracağında quyruq saplarından başqa, cinsiyyət dəliyi də yerləşmişdir. Yaşlı gündəcələr bədəninin əsas rəngi – sarı-qonurdur, onların ölçüsü 2-40 mm. arasındadır. Gündəcələr, adından məlum olduğu kimi, yetkin mərhələdə çox qısaömürlü olurlar. Bəziləri bir gün və hətta bir neçə saat yaşayır. Ağız orqanları yaxşı inkişaf etməmişdir, ona görə də yetkin mərhələdə qidalanmırlar. Ömürlərinin qısa olması da onların qidalanmaları ilə əlaqədardır. Gündəcələrin bədəni uzunsovdur. Başda çox qısa bığcıq, bir cüt iri göz və 3 gözcük vardır.^[3]

Qidalanmaqla əlaqədar olaraq, bağırsaq hava kisəsinə çevrilmişdir ki, bu da uçuşa xidmət edir. Pəncələri 4-5 buğumludur. Qanadları bir cüt olub, zərif, şəffaf və tor şəkillidir. Ön qanadlar iridir və uçuşda əsas rol oynayır. Dal qanadlar kiçikdir və hətta bəzi gündəcələrdə onlar inkişaf etmişdir. Qarın hissənin qurtaracağında bir cüt çoxbuğumlu uzun serqi və əksər halda da ona oxşar tək quyruq çıxıntısı vardır.^[4]

Gündəcələrin sürfəsinin inkişafı suda gedir. Süfə suda 1-3 il müddətində yaşayır və 20-25 dəfə qabıq dəyişir. Sürfələrində, adətən, üç, az halda isə iki quyruq çıxıntısı olur. gündəcələrin sürfəsi yaxşı inkişaf etmişgəmirici ağız orqanlarına malikdir. Əsasən bitki qalıqları və kiçik yosunlarla qidalanırlar. Sürfə tam inkişaf etdikdən sonra yetkin mərhələyə çevrilir. Müasir qanadlı həşərat içərisində gündəcələr quruluşlarına və inkişaf mərhələsinə görə aşağı pillədə durur. Bir çox əlamətlərinə görə qılquyruqlulara yaxındırlar.^[5]

Gündəcələr paleozoy erasının karbon dövründən məlumdur. Sakit və Atlantik okeanlarının bəzi adalarından başqa, Yer kürəsinin demək olar ki, hər yerində yayılmışlar. Sürfələri balıqların qidasını təşkil edir. 1600- ə qədər növü məlumdur. Dünya faunasında 2000, Qafqazda 41, Keçmiş SSRİ-də 200-ə qədər növü təsvir edilmişdir. Azərbaycanda 40 növü qeydə alınmışdır. Azərbaycan faunasında 33 növ sürfə, 7 növ isə yaşlı formada təsvir edilmişdir.