Hafiz Rəhmət xan Bəriç

Bu, tənha məqalədir, çünki hansısa məqalədən bu məqaləyə verilmiş keçid yoxdur. Lütfən, əlaqəli məqalələrdən bu səhifəyə keçid verməyə çalışın. (fevral 2023)

Kuta Baba Hafız Rəhmət xan ibn Şah Aləm bin Mahmud xan Bəriç (d.1708 - ö. 1774) — Hindistanda hökm sürən kiçik Rohilla əfqan dövlətinin nəvvabı.

1708-ci ildə doğuldu; atası, Qərbi Pakistanın Pişin bölgəsindəki Şurabəkdən Çeç Həzarəyə köç edən Əfqan Bəriç tayfasının rəisi Şah Aləm xandır. Şah Aləm xan, əski qulamlarından Davud xanın Hindistanın Kətir (indiki Rohilkənd) bölgəsində özlərinə xidmət etdiyi racə və zəmindarlar nəzdində nüfuz qazanıb yavaş yavaş yəni bir prənslik oluşturması üzərinə onun bu başarısına ortaq olmağı umarak Kətəhirə yönəldi; ancak Davud xanı qısqanması üzündən aralarında çıxan ixtilaf sonucu öldürüldü. Çox keçmədən Davud xanın da öldürülməsi üzərinə yərinə cəsur bir əsgər olan övladlığı Əli Məhəmməd xan keçdi və ona dəvrin Baburlu hökmdarı tərəfindən “nəvvab” ünvanı verildi. Əli Məhəmməd xandan cəsarət alan bölgədəki Əfqan əşirətləri (Rohillalar) Barəilly bölgəsində talana başladılar. Şikayətlər üzərinə Baburlu hökmdarı Nasırəddin Məhəmməd şah (1719-1748) onları cəzalandırmaq üçün hərəkətə keçdi. Ancaq Rohillalar Baburlulara qarşı umulmadıq bir zəfər qazandılar və daha fazla yer ələ keçirmək üçün cəsarətləndilər. Əskidən bəri yayılma siyasəti takib edən Əvəd nəvvabı Səfdər Cəng şiə olduğundan sünni Rohillalardan xoşlanmırdı. Bundan dolayı Baburlu hökmdarını Əli Məhəmmədə qarşı kışkırttı və düzənlənən səfər sonunda Əli Məhəmməd əsir alınıb Dehliyə götürüldü. Əli Məhəmməd xanın sərbəst buraxılan sağ qolu Hafiz Rəhmət xan, böyük bir qüvvə toplayaraq ağasını qurtarmaq üçün Baburlu paytaxtına yürüdü və onun sərbəst buraxılaraq Sihlərlə Catların təhdidi altında olan Sirhind valiliyinə təyin edilməsinə şərait yaratdı. Bu arada Rəhmət xan, itaətsiz zəmindarların gücünü qıran və çapavulçuları dağıdan kimsə olaraq təmayüz etdi. Əfqan hökmdarı Əhməd şah Dürraninin Hindistanı istila etməyə başlaması üzərinə (1748) Əli Muhamməd xan Rohillaların qarşı tərəfə keçmələrini önləmək amacıyla Sirhinddən alınıb Kətirdəki görəvinə yenidən təyin edildi.

Aynı yıl Babürlü Muhamməd Şah ilə vəziri Kamərüddinin ölümü üzərinə vəzirlik makamında gözü olan Safdər Cənk, Ali Muhamməd Hanın dəstəğini almayı başardı. Ali Muhamməd Han Safdərə yardım ətməsi için Rəhmət Hanı görəvləndirdi; Rəhmət Han da 1000 kişilik səçkin bir ordu ilə Dəlhiyə yürüyərək Babürlü Hükümdarı Əhməd Şahın vəzirlik görəvini Safdər Cənkə vərməsini sağladı. Ali Muhamməd Han 3 Şəvval 1162də (16 Əylül 1749) öldü. Ölümündən iki gün öncə Rəhmət Hanı haləfi olarak aday göstərmişti. Fakat Rəhmət Han, Ali Muhammədin hənüz rəşid olmayan oğlu Sadullah Hanın ləhinə adaylıktan çəkildi. Sadullah Hanın ağabəyləri Abdullah Han ilə Fəyzullah Han Əfqanistanda Əhməd Şah Dürraninin əlində əsirdilər. Rəhmət Han, Sadullah rəşid oluncaya kadar ona vəkalət ətti. Bu durumdan rahatsızlık duyan Safdər Cənk, Bəngaş Nəvvabı Kāim Hanı Rohillalara karşı kışkırttı. Ancak Bədaunun 3 mil kadar uzağında məydana gələn savaşta Kaim Han öldürüldü və 60.000 kişilik ordusu dağıldı. Bu zafərin bir sonucu olarak Rəhmət Han Bəngaşın birçok yərini kəndisinə bağladı. Safdər Cənkin Kāim Hana ait toprakları istilaya kalkışması üzərinə Kāim Hanın kardəşi Əhməd Han karşı harəkata gəçti. Əhməd Hanın istəği üzərinə Hafız Rəhmət Han savaşa katıldı və Əvəd ordusunun büyük bir yara almasına səbəp oldu. Bu savaştan canı yanan Safdər Cənk, Malhar Rao Holkar və Cay Appa Sindiya yönətimindəki Marataları yardıma çağırdı. Maratalarla baş ədəməyəcəğini anlayan Hafız Rəhmət Han, basirətsiz bir kararla bu sırada təkrar Hindistana yönələn Əfqan hükümdarı Əhməd Şah Dürraniyə yardımı rəddədincə həm maiyətindəki Əfqanlara səfalət gətirmiş həm də Kətəhirin bağımsız hükümdarı olma şansını azaltmıştır. Ayrıca Rəhmət Han, Maratalarla Fərruhabad hükümdarı arasındaki silahlı çatışmada da anlaşılmaz bir şəkildə tarafsız kaldı.

Safdər Cənk və zafərləriylə sarhoş olan müttəfiki Maratalar Kətiri də topraklarına katmayı düşünüyorlardı. Onların bu niyətlərini səzən Rəhmət Han və Rohilla kumandanları Tərainin ulaşılamayan bölgələrinə kaçtılar. Safdər Cənk və Maratalar pəşlərinə düştülərsə də arazidəki əngəllər və Əhməd Şah Dürraninin təkrar Hindistanı işgal ədəcəği habərinin gəlməsi üzərinə gəri döndülər və Babürlü Hükümdarı Əhməd Şah Bahadırın istəği doğrultusunda Ləknəvdə Rohillalarla barış antlaşması imzaladılar (Şubat 1752). Antlaşmaya görə, Əvəd ilə Kətəhir arasındaki savaşa karıştıkları için Rohillalar Maratalara 5 milyon rupi savaş tazminatı ödəyəcəklərdi. Üstünlüğünü iyicə kabul əttirmək istəyən Safdər Cənk, Rəhmət Hanı Ləknəvdən 15 mil ötədəki Mohana varıncaya kadar yanında götürdü və ancak burada ülkəsinə dönməsinə izin vərdi. Bu sıralarda Əhməd Şah Dürrani tarafından Kandəharda əsir tutulan Ali Muhamməd Hanın diğər iki oğlu sərbəst bırakıldı (1752) və böyləcə Hafız Rəhmət Han ülkəyi Ali Muhammədin oğulları Abdullah Han, Fəyzullah Han və Sadullah Han arasında paylaştırmak zorunda kaldı. Rəhmət Hanın hükümdar vəkili olmasını istəməyən Abdullah Han onu zəhirləməyə təşəbbüs ətti; başarılı olamayınca da Kətirdən sürüldü. Ülkənin bölünməsiylə Rəhmət Hanın gəlir və prəstijinin azalması onu yəni yərlər əldə ətməyə zorladı. Pilibhiti hakimiyət sahasına dahil ədərək buraya Hafızabad adını vərdi və büyük bir saray yaptırarak şəhri idarə mərkəzi halinə gətirdi.

Hindistandaki Marata hükümranlığının sona ərməsini sağlayan Panipat Savaşında (1761) Rəhmət Han, oğlu İnayət Han və yəğəni Dundə Han (Nəcibüddəvlənin kayınpədəri) ordularıyla Əhməd Şah Dürraniyə yardım əttilər. Bu yardıma karşılık Hafız Rəhmət Hana Ətavə bölgəsi vərildi. Rəhmət Han orada bulunan Marataları sürdü. Kısa bir müddət sonra Əvəd Nəvvabı Şücaüddəvlə, Nəcibüddəvlə ilə birlik olarak Fərruhabadın Bəngaş hükümdarı ilə aralarındaki əskidən kalan bir məsələyi hallətmək üzərə Fərruhabada karşı bir opərasyon başlattı. Hafız Rəhmət Han zayıf tarafın yanında yər aldı və bu küçük Əfqan krallığının düşməsini önlədi. O yıllarda Hindistandaki İngiliz üstünlüğü gidərək təhlikəli bir hal alıyordu və bu durumu görən Rəhmət Han bir ara onların əlində bulunan Patnaya saldırmıştı (1763). Nəcibüddəvlənin 1770tə, Dundə xanın 1771də ölümü Hindistandaki Əfqan gücünü zayıflattı. Siyasi durumu iyi tahlil ədən Hafız Rəhmət Han, İngilizlərin kullandıkları Əvəd nəvvabı ilə ittifak yaptıysa da daha sonra araları açıldı və savaşma noktasına gəldilər. İçlərində Ali Muhamməd Hanın ikinci oğlu Fəyzullah Hanın və Dundə Hanın oğullarının da bulunduğu bazı Rohilla kumandanları İngilizlərin Əvəd kuvvətlərinə doğrudan yardım əttikləri savaştan uzak durdular. Nihayət iki ordu Katra Miranpurda karşılaştı (1774). Rohillaların sayısı daha azdı, ayrıca bazı kuvvətlərin kaçması onların Hindistandaki ihtişamlı fakat kısa sürən hükümranlıklarının sonunu gətirdi. Hafız Rəhmət Han öldürüldü və başı kəsilərək Şücaüddəvləyə götürüldü; cəsədi isə daha sonra savaş məydanından alınarak Barəillydə toprağa vərildi və məzarının üzərinə bir türbə yapıldı.

Halk arasında Kuta Baba lakabıyla tanınan və dindar, adil, insan səvgisiylə dolu cömərt bir insan olan Rəhmət Han köylüləri, əsnaf və zanaatkarları korumuş, ticarəti təşvik ətmiş və bazı vərgiləri kaldırmış, ilim və sanatı da koruması altına alarak 5000 alimə hazinədən maaş bağlamıştır. Əfqan şairlərinin antolojisində yər alan və yazmaları British Musəumda bulunan bazı Farsça şiirlər ona nisbət ədilmiştir; fakat bunların ona ait olup olmadığını təsbit ətmək zordur. Rəhmət xan, Əfqanların nəsəplərindən bahsədən və son bölümündə Şiiliğə rəddiyədə bulunan Xülaśatül-ənsab adlı əsərini 1184tə (1770) tamamlamıştır ^[1].