Hegemoniya

Hegemoniya (yun. ἡγεμονία, hərf. hökmranlıq, birincilik) — bir sinfin başqa siniflərə görə və ya hər hansı bir dövlətin başqa dövlətdən üstün olması, rəhbərliyi, rəhbər rolu.

Tarixən bu termin yunan siyasətlərinin birliyindən ən güclü şəhər-dövlətin üstünlüyünü ifadə etmək üçün istifadə edilmişdir. Bu termin marksist filosof Antonio Qramşinin hegemonluq nəzəriyyəsi kimi bir çox başqa kontekstlərdə də istifadə olunur.

Hegemon, igemon (q.yun. ἡγεμών; hərf. lider, bələdçi, mentor, rəhbər) — hegemonluğu həyata keçirən şəxs, dövlət və ya sosial təbəqə. Tarixən termin lider və ya komandir, qubernator, daha az isə imperator titulunu ifadə etmək üçün istifadə edilmişdir.

Beləliklə, II Korinf Konqresində Makedoniyalı İskəndər Korinf İttifaqının hegemonu elan edildi. "Əhdi-Cədid"də Yəhudiyyə prokuroru Ponti Pilat hegemon titulu adlanır (egemon; Bulqakovun əsərində müasir yunan tələffüzündə hegemondur).

Nümunə olaraq federasiyadakı bir əyalət (Almaniya imperiyasında Prussiya) və ya bir qurumdakı bir şəxs (Fransa Konsulluğunda I Napoleon) ola bilər.^[1][2]

Hegemonluq anlayışının tarixi təkamülündə aşağıdakı mərhələləri müşahidə etmək olar:

• Qədim Yunanıstanda hegemonluq bir şəhər dövlətinin digər şəhər-dövlətlər üzərində hərbi və siyasi rəhbərliyi kimi başa düşülürdü. Məsələn, Korinf Liqası Makedoniyalı II Filip tərəfindən İrana qarşı müharibədə qoşunlarının hərəkətlərini əlaqələndirmək üçün yaradılmış Yunan şəhər dövlətlərinin liqasıdır.
• XIX əsrdə hegemonluq bütün dünyada Avropa müstəmləkə sistemində olduğu kimi bir ölkənin digər ərazilər üzərində geosiyasi və mədəni üstünlüyünü nəzərdə tutur. Sosioloji və siyasi ədəbiyyatda, xüsusən də marksist ədəbiyyatda bu termin cəmiyyətdə və ya tarixi proseslərdə (məsələn, proletariatın hegemonluğu) sosial qrupun və ya sinfin hakim mövqeyini ifadə etmək üçün də istifadə olunmağa başlamışdır.
• XX əsrdə hegemonluq anlayışının siyasi elmi konteksti genişlənərək, sosial təbəqələşmiş cəmiyyət daxilində hakim sinfin bir növ mədəni üstünlüyü kimi mədəni imperializm fenomenini də əhatə etdi. Beləliklə, mədəni normaların məcmusu kimi hakim ideologiyanın təsiri altında hakim sinif sosial, siyasi və ya iqtisadi nizamı ideoloji cəhətdən əsaslandıran öz dünyagörüşünü (Weltanschauung) tətbiq etməklə intellektual cəhətdən digər siniflərə üstün gələ bilər. təbii, tarixən müəyyən edilmiş və dəyişməz idi.^[3][4][5][6]

XIX əsrdən başlayaraq, xüsusən də tarixi jurnalistikada "hegemonluq" bir dövlətin digər dövlət üzərində üstünlüyünü ifadə edir (məsələn, Birinci Fransa imperiyasının Avropa hegemonluğu).

Beynəlxalq münasibətlər sistemləri inkişaf etdikcə, müxtəlif dövlət birləşmələri onlarda hegemon rolunda çıxış edirdilər. Məsələn, Mesopotamiyada növbə ilə Şumer şəhər dövlətləri (Kiş, Uruk, Umma), sonra Akkadlı Sarqon və III Ur sülaləsi, daha sonra Babil və Assuriya (Yeni Assuriya İmperiyası) tərəfindən fəth edildi. nəticədə Pax Assyriaca quraraq hegemonluğunu bütün Yaxın Şərq regionuna genişləndirdi). Amarna dövründə Yeni Misir Krallığı, Xet dövləti və Mitanni Yaxın Şərqdə hegemonluq uğrunda mübarizə aparırdılar. Qədim Yunanıstanda Peloponnes müharibəsi yunan siyasətləri arasında Afina və Spartanın hegemonluq uğrunda mübarizəsi nəticəsində yaranmışdır.