Kəşfiyyat Nazirliyi (İran)

İran İslam Respublikasının Kəşfiyyat Nazirliyi (fars. وزارت اطّلاعات جمهوری اسلامی ایران‎) — İran İslam Respublikasının əsas kəşfiyyat təşkilatıdır və İran Kəşfiyyat Cəmiyyətinin üzvüdür. O, həmçinin VAJA və əvvəllər VEVAK (Vezarat-e Ettela'at va Amniyat-e Keshvar) və ya alternativ olaraq MOIS kimi tanınır. Şahın kəşfiyyat aparatını SAVAK-ı ələ keçirdikdən sonra əvvəlcə SAVAMA kimi tanındı. Nazirlik daxili və xaricdəki işinin xarakterinə görə İranın üç "suveren" nazirlik orqanından biridir.[1]

Kəşfiyyat Nazirliyi
وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی ایران
Loqonun şəkli
Ümumi məlumatlar
Ölkə
Yurisdiksiya İran
Yaradılma tarixi 18 avqust 1983
Əvvəlki qurum SAVAK
Ştat sayı
  • 30.000 nəf.
Baş qərargah
Rəsmi saytı vaja.ir/Portal/Home/
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tarix

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nazirlik haqqında etibarlı və istifadə olunacaq məlumatı əldə etmək çox vaxt çətindir.[2] Başlanğıcda təşkilat SAVAMA kimi tanınırdı,[3] və şahın hakimiyyəti dövründə İranın kəşfiyyat orqanı olan SAVAK-ı əvəz etmək niyyətində idi, lakin iki təşkilat arasında nə qədər davamlılığın olduğu aydın deyil — onların rolu oxşar olsa da, onların əsasını fərqlilik təşkil edir. ideologiya kökündən fərqlidir. Ehtimal olunur ki, yeni hökumət əvvəlcə SAVAK elementlərini yeni təşkilatdan təmizləmək istəyirdi, lakin nəticədə praqmatizm üstünlük təşkil etdi və bir çox təcrübəli SAVAK kadrları öz rollarında saxlanıldı. Keçmiş SAVAK işçilərinin nazirliyin solçu müxalif qruplara və İraq Baas Partiyasına nüfuz etməsində mühüm rol oynadığına inanılır.

Nazirliyin yaradılmasını Səid Həccaryan Mirhüseyn Musəvi hökumətinə, sonra isə parlamentə təklif edib. Yeni quruma dövlətin hansı qolunun nəzarət etməsi ilə bağlı müzakirələr aparıldı və prezidentlikdən başqa digər variantlar Məhkəmə Sistemi, Ali Rəhbər və İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu idi. Nəhayət, hökumət onu nazirliyə çevirmək üçün Ayətullah Xomeynidən razılıq aldı, lakin nazirin tələblərinə bir məhdudiyyət əlavə edildi: o, İslam doktoru olmalıdır.

Nazirlik nəhayət 1983-cü il avqustun 18-də müxtəlif dövlət qurumlarında formalaşmış bir çox kiçik kəşfiyyat qurumlarını tərk edərək, səssizcə özünə tabe edərək və ya gizli fəaliyyətə keçirərək yaradılıb. Nazirliyin yarandığı gündən bu yana beş nazir vəzifəsi Məhəmməd Reyşəhri (Baş nazir Mir-Hüseyn Musəvi dövründə), Əli Fəallahian (prezident Əli Əkbər Haşimi Rəfsəncaninin dövründə), Qorbanali Dorri-Nəcəfabadi (prezident Məhəmməd Hatəminin dövründə, bir ildən sonra istefa verib) olub., Əli Yunessi (Prezident Hatəminin dövründə, 24 avqust 2005-ci ilə qədər), Qulam Hüseyn Möhseni-Ejehei (Prezident Mahmud Əhmədinejadın dövründə, 24 avqust 2005-ci ildən 24 avqust 2009-a qədər) və Heyder Moslehi (Prezident Mahmud Əhmədinejadın dövründə, 29 avqust — 25 avqust 2013).

"Zəncirvari" sui-qəsdlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1998-ci ilin sonlarında İranda iki ay ərzində üç dissident yazıçı, bir siyasi lider və onun həyat yoldaşı öldürüldü.[4]

İranda böyük ictimai etirazdan, jurnalist araşdırmasından və beynəlxalq miqyasda təbliğatdan sonra[5] prokurorlar 1999-cu ilin ortalarında bir Səid Emaminin qətllərdə İranın kəşfiyyat nazirliyində "yaramaz elementlərə" rəhbərlik etdiyini, lakin Emami-nin intihar edərək indi öldüyünü elan etdilər. (həbsdə.)[6] "Qurbanların ailələri və beynəlxalq insan haqları təşkilatları tərəfindən saxtakarlıq kimi rədd edilən" məhkəmə prosesində[7] üç kəşfiyyat nazirliyi agenti 2001-ci ildə edam cəzasına, digər on iki nəfər isə qurbanlardan ikisini öldürməkdə təqsirli bilinərək həbs cəzasına məhkum edildi. İki il sonra İran Ali Məhkəməsi ölüm hökmlərindən ikisini ömürlük cəzaya endirdi.[8]

Xarici edamlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Onlayn müxalifət fəalı Məsud Molavi Verdancani 2019-cu il noyabrın 14-də İstanbulun Şişli məhəlləsində küçədə güllələnərək öldürülüb. Türk təhlükəsizlik rəsmisi daha sonra iddia etdi ki, Verdancaninin qatilində şübhəli bilinən şəxs İranın Türkiyədəki konsulluğunda iki İran kəşfiyyatçısının əmri ilə hərəkət etdiyini etiraf edib.[9][10]

20 aprel 2022-ci il tarixində, yarı rəsmi Fars xəbər agentliyi tərəfindən verilən açıqlamaya görə, İranın Kəşfiyyat Nazirliyi Mossad-ın üç casusunu ələ keçirdiyini bəyan edib.[11]

Nazirlərin siyahısı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. Mohammad Reyshahri
  2. Ali Fallahian
  3. Ghorbanali Dorri-Najafabadi
  4. Ali Younesi
  5. Gholam-Hossein Mohseni-Eje'i
  6. Majid Alavi
  7. Mahmoud Ahmadinejad
  8. Heydar Moslehi
  9. Mahmoud Alavi
  10. Esmaeil Khatib (Hal-hazırda 2023)

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ al Labbad, Mustafa. "Rouhani's Cabinet Seeks New Balance in Iranian Policies". Al-Monitor. 15 August 2013. 4 March 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 December 2014.
  2. ↑ "Iran – SAVAMA". www.country-data.com. 2020-08-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-20.
  3. ↑ "SAVAMA – Sazman-E Ettela'at Va Amniat-E Melli-E Iran (Ministry of Intelligence and National Security, Iranian intelligence organization that replaced the Shah's SAVAK) | AcronymFinder". www.acronymfinder.com. 2023-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-20.
  4. ↑ Douglas, Jehl. "Killing of 3 Rebel Writers Turns Hope to Fear in Iran". The New York Times. 4 December 1998. səh. A6. 6 December 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 December 2014.
  5. ↑ Sahebi, Sima. "You will answer, one day". Iranian.com. 12 December 2002. 13 October 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 December 2014.
  6. ↑ "Ganji identified Fallahian as the 'master key' in chain murders". Iran Press Service. 28 April 2013 tarixində arxivləşdirilib.
  7. ↑ "Iranian killers spared death penalty". BBC News-Middle East. BBC News. 29 January 2003. 20 August 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 December 2014.
  8. ↑ "Iran – 2003 Annual report". Reporters Sans Frontières (Reporters Without Borders). 7 April 2003. İstifadə tarixi: 17 December 2014.[ölü keçid]
  9. ↑ "Exclusive: Iranian diplomats instigated killing of dissident in Istanbul, Turkish officials say". REUTERS. March 27, 2020. April 25, 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 20, 2023.
  10. ↑ "Iranian Diplomats Instigated Killing Of Dissident In Istanbul, Turkish Officials Say". Radio Farda. March 28, 2020. March 26, 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 20, 2023.
  11. ↑ "Iran arrests three Mossad spies, does not specify their nationalities -Fars news agency". Reuters. Reuters. Reuters. 20 April 2022. 26 March 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 April 2022.

Əlavə ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Yves Bonnet, Vevak, au service des Ayatullahs: Histoire des services secrets iranians, Timee-Editions, Boulogne-Billancourt, 2009. . (in French)

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]