Leksika

diklakasiyya (q.yun. τὸ λεξικός) – Sözün Lüğət Tərkibini öyrənir. Leksikologiya dilin lüğət tərkibindən bəhs edir. Dilin əsas vahidlərindən biri sözdür. Dildəki sözlərin hamısı birlikdə dilin leksikasını, yəni lüğət tərkibini təşkil edir. Leksika yunan sözüdür: lexikos – lüğət, loqos – təlim deməkdir.

Leksikanı öyrənən dilçilik bölməsi leksikologiya adlanır. Leksikologiyada sözlərin mahiyyəti, onların formaca və məzmunca əmələ gətirdiyi qruplar, sözlərin mənşəyi və işlənmə dairəsi öyrənilir. Dilimizdəki sözlərin çoxunun həm leksik, həm də qrammatik mənası vardır. Sözün birbaşa ifadə etdiyi mənaya onun leksik mənası deyilir. Başqa sözlə desək, sözün leksik mənası onun məzmununu bildirməsi, hər hansı bir anlayışı ifadə etməsidir. Məsələn: qələm sözünün leksik mənası yazı alətidir. Sözün leksik mənasını bir neçə yolla izah etmək olar:

1. Verilən sözə yaxın mənalı söz seçməklə. Məsələn: azadlıq – müstəqillik – sərbəstlik.
2. Verilən sözə əks mənalı söz seçməklə. Məsələn: quzey – güney
3. Əşyanın, hərəkətin əlamətlərini izah etməklə. Məsələn: dəmirçi – metaldan müxtəlif alətlər hazırlayan peşə sahibi.
4. Sözün hissələrinin mənasını açmaqla. Məsələn: mürəkkəbqabı – içində yazı üçün mürəkkəb saxlanılan qab.

Sözün leksik mənası ilə yanaşı, onun qrammatik mənası da olur. Sözün qrammatik mənası onun hər hansı bir əşyanın adını, əlamətini, miqdarını və s. bildirməsidir. Məsələn: qələm sözü əşyanın adını, qırmızı əlamətini, bir isə miqdarını bildirir. Buna görə də bu sözlərdən birincisi isim, ikincisi sifət, üçüncüsü isə saydır. Deməli, sözün qrammatik mənası onun hansı nitq hissəsi olması deməkdir.

Dilimizdəki sözlərin bir çoxu həm həqiqi, həm də məcazi mənada işlədilir. Sözün ilkin, əsas mənası onun həqiqi mənasıdır. Məsələn: dəmir qapı, daş divar, yumşaq çörək və s. söz birləşmələrindəki birinci tərəflər həqiqi mənada işlənmişdir. Sonradan qazandığı törəmə mənası isə onun məcazi mənası adlanır. Məna çox vaxt bənzətmə vasitəsilə və ya insanlara məxsus hərəkətlərin cansız əşyalara aid edilməsi yolu ilə yaranır. Məsələn: dəmir iradə, daş ürək, yumşaq söz və s. söz birləşmələrindəki birinci tərəflər – dəmir, daş və yumşaq sözləri bənzətmə yolu ilə yaranmışdır. Külək yatdı, Təbiət gülür, Təbiət oyanır, Günəş giz-ləndi və s. cümlələrindəki xəbərlər isə insana aid hərəkətin cansız əşya üzərinə köçürülməsi yolu ilə ortaya çıxmış məcazi mənalı sözlərdir.

Yalnız bir leksik mənası olan sözlərə təkmənalı sözlər deyilir. Məsələn: dənizçi, səkkiz, yaraşıqlı, yadırğamaq, sığırçın və s. kimi sözlər bir leksik mənada işlənən təkmənalı sözlərdir.

Eyni leksik məna ilə bağlı bir neçə yaxın mənada işlənən sözlərə isə çoxmənalı sözlər deyilir. Çoxmənalı sözlər əsas məna ilə bağlı əlavə mənalar da bildirir. Məsələn: ayaq, ağız, dil, boğaz, almaq, çəkmək və s. sözləri eyni leksik məna ilə bağlı bir neçə yaxın mənalarda da işlənir: Ayaq – uşağın ayağı, masanın ayağı, kəndin ayağı və s. Ağız – quşun ağzı, qazanın ağzı, baltanın ağzı və s. Dil — insanın dili, alovun dili, qarmonun dili, çəkmənin dili Boğaz – uşağın boğazı, bardağın boğazı, çəkmənin boğazı və s. Almaq – kitabı almaq, tərbiyə almaq, xəbər almaq və s. Çəkmək – ipi çəkmək, yol çəkmək, sıxıntı çəkmək və s. Tutmaq – topu tutmaq, üz tutmaq, fikri tutmaq və s. Acı – acı dərman, acı xatirə, acı söz və s. Ağır – ağır yük, ağır itki, ağır cəza, ağır xasiyyət və s. Çoxmənalı sözlərdə sözün mənalarından biri əsas, qalanları isə məcazi mənada işlədilir. Məsələn: adamın gözü birləşməsindəki göz sözü həqiqi mənada, bulağın gözü birləşməsində isə bu söz məcazi mənada işlənmişdir. Yuxarıdakı nümunələrdə də sözlərin birinci mənaları (uşağın ayağı, quşun ağzı və s.) həqiqi mənada, sonrakı mənaları isə məcazi mənada işlənmişdir. Çoxmənalı sözlər daha çox isim, sifət və fellərdən ibarət olur. Dilimizdə çox işlək olan çoxmənalı sözlər əsasən bunlardır: ağ, ağız, ağır, ayaq, almaq, alçaq, baş, burun, boğaz, boz, bişmək, çevirmək, çıxmaq, dil, diş, düşmək, ətək, qaş, qol, kök, üz, göz, yol, yumaq, qara, yüngül, soyuq, yüksək, tutmaq, kəsmək, yaymaq, getmək, salmaq və s. Çoxmənalılığı təşkil edən sözlər eyni bir nitq hissəsinə aid olur. Məsələn: diş – uşağın dişi, darağın dişi; maşın – paltaryuyan maşını, təbliğat maşını, reklam maşını; lövhə – yazı lövhəsi, təbiət lövhəsi; şirin meyvə – şirin söhbət.

Çoxmənalı sözlərdə əsas məna ilə bağlılıq zəruri şərtdir. Bu bağlılıq olmadıqda həmin sözlər çoxmənalılıq yox, omonimlik xüsusiyyətini daşıyır.

Deyilişi və yazılışı eyni olan, leksik mənaca isə tamamilə fərqlənən sözlərə omonimlər deyilir. Omonimlər bir-biri ilə mənaca heç bir əlaqəsi olmayan sözlərdən ibarət olur. Məsələn: Bağ – meyvə ağacları əkilmiş sahə. Bağ – bir şeyi bağlamaq üçün ip. Şam – yandırmaq üçün cisim. Şam – ağac adı. Şam – axşam yeməyi. Fokus – linzanın fokusu. Fokus – sirkdə göstərilən nömrə. Bu nümunələrdəki bağ, şam və fokus sözlərinin deyilişi və yazılışı eyni olsa da, onlar ayrı-ayrı anlayışları bildirir. Deməli, həmin sözlər omonimlərdir.

Dilimizdə ən çox işlənən omonimlər bunlardır: al, an, aş, aşıq, at, ay, az, ağrı, bağ, bal, bar, bel, biz, bez, bənd, çat, çap, çay, çaxmaq, çən, dad, dağ, dan, dar, daş, din, don, doğru, dolu, divan, düz, en, əqrəb, əsər, göy, gül, hava, iç, inci, it, kök, köç, kürək, qala, qat, qaş, qaz, qır, qız, qurd, qan, qol, qovaq, qoyun, ləpə, mürəkkəb, nəticə, ov, oxu, oxşamaq, saç, şam, şor, tala, tək, top, tut, uçmaq, üz, var, yağ, yal, yan, yaş, yad, yay, yar, yara, yaz, yol və s.

Omonimliyi təşkil edən sözlər həm eyni bir nitq hissəsinə, həm də ayrı-ayrı nitq hissələrinə aid ola bilər. Bağ və şam omonimlərinin hər ikisi isimdir.

Aşağıdakı omonimlər də eyni bir nitq hissəsinə (ismə) aiddir:

• Ay – yerin peyki: Ay göründü. Ay – 30 gün: Bu gün ayın beşidir.
• Bal – qatı şirin maddə: Bal tutan barmaq yalar. Bal – zəlzələnin, küləyin gücünü bildirən ölçü vahidi: Beş bal gücündə zəlzələ oldu. Bal – rəqs gecəsi, şənlik: Yeni il balı maraqlı keçdi.
• Əqrəb – saatın mili: Saatın əqrəbləri 12-ni göstərir. Əqrəb – zəhərli həşərat: Çöldə əqrəb gördük və s.

Dilimizdə fel kimi işlənən omonimlər də vardır. Məsələn:

• Uçmaq – qanadlanmaq: Quş qanadlanıb uçdu. Uçmaq – dağılmaq: Köhnə divar uçdu.
• Oxşamaq – bənzəmək: Uşaq atasına oxşayır. Oxşamaq – əzizləmək, nazlamaq: Ana körpəsini oxşayır.
• Alışmaq – öyrənmək, adət etmək: Uşaq yeni mühitə alışdı. Alışmaq – yanmaq: Quru odun tez alışdı.

Dilimizdə ayrı-ayrı nitq hissələrinə aid sözlərdən təşkil olunan omonimlər daha çoxdur. Bu cür omonimlərə aid bir neçə nümunə: Isim və sifət kimi işlənən omonimlər:

• Yaş – insan ömrünün müəyyən dövrü: Uşağın 5 yaşı var. Yaş – nəm, islanmış: Yaş odun yanmadı.
• Kök – tərəvəz: Kök dadlı idi. Kök – yoğun, dolu, şişman: Kök adamdan xoşum gəlir.
• Mürəkkəb – yazı üçün maye: Qələmin mürəkkəbi qurtardı. Mürəkkəb – çətin: Imtahana çətin suallar düşmüşdü.

Omonimlərin bir çoxu isim və fel kimi işlənə bilir. Məsələn:

• Gül ətri (isim) – Ağlama, gül (fel).
• Divarda çat var (isim) – Qaç, uşaqlara çat (fel) və s.

Omonimlər quruluşca düzəltmə də olur. Məsələn: oynaq (bədəndə sümük) ismi ilə oynaq hava birləşməsindəki oynaq sifəti düzəltmə omonimlərdir. Buruq (neft buruğu) ismi ilə buruq sifəti (buruq saç) və ya iki müxtəlif mənada işlənən vergi ismi (gəlir üçün dövlətə ödənilən məbləğ və istedad mənalarında) düzəltmə omonimlərdir.

Səslənməsinə görə bir-birinə oxşar olan sənəd – sənət, süfrə – sürfə, qəlb – qəlp, məhsul – məsul, mətn – mətin, əmr – əmir, atlaz – atlas, əsr – əsir, şahid – şəhid, xeyr – xeyir, həyat – həyət, ahəng – əhəng və s. kimi sözlər omonim deyil, çünki yazılışları fərqlidir. Tərkibindəki bir hərfə görə fərqlənən belə sözlər paronim adlanır. Yazılışları eyni olan, lakin vurğunun yerinə görə fərqlənən sözlər də omonim deyil. Məsələn:

• alma (isim) – alma (fel),
• əkin (isim) – əkin (fel),
• dondurma (isim) – dondurma (fel),
• dimdik (isim) – dimdik (sifət) və s.

Bu cür sözlərin yazılışları eyni olsa da, tələffüzləri bir-birindən fərqlənir. Belə sözlər omoqraf adlanır. Tələffüzü və yazılışı eyni, lakin kökləri (və ya başlanğıc formaları) fərqli olan sözlər də omonim deyil. Məsələn: "əsgər çoxlu yara almışdı" və "Sözümü yara çatdır" cümlələrindəki "yara" sözləri köklərinə görə fərqlənir. Birinci cümlədəki "yara" sözü başlanğıc formadadır. Ikinci cümlədəki "yara" sözünün kökü isə "yar" ismidir. ("a" qrammatik şəkilçidir).

Qrammatik şəkilçilərin köməyi ilə aralarında bu cür oxşarlıq yaradan sözlər omoform adlanır.

• Mehriban (şəxs adı) – mehriban,
• çiçək – Çiçək (şəxs adı),
• yaqut – Yaqut (şəxs adı) kimi tərəflərindən biri xüsusi isim olan sözlər omonimlik yaratmır.

Belə ki, bu vaxt məna–məfhum fərqi meydana çıxmır, anlayış dəyişmir. Bundan başqa, nərə, əyan, bəzən tipli sözlər də omonim sayılmır. Çünki nərə (qışqırtı), əyan (dövlət məmuru), bəzən (hərdən) sözlərində birinci hecadakı sait uzun tələffüz olunur. Eyni cür yazılan nərə (balıq növü), əyan (aşkar), bəzən (bəzənmək) sözlərində isə heç bir sait uzanmır. Omonimin tərifindən çıxış edərək, bu sözlərin yazılışı eyni olsa da, tələffüzünün fərqli olması onların omonim olmadığını söyləməyə əsas verir. Dilimizdəki bəzi sözlər həm çoxmənalılıq, həm də omonimlik keyfiyyətinə malikdir. Məsələn: kök sözü insanın kökü, ağacın kökü, sözün kökü birləşmələrində çoxmənalıdır. Kök oğlan və şirəli kök birləşmələrindəki kök sözü isə omonimdir. boğaz, yar, qaş, qol, yol, dolu, düz, dil, yay, üz, tut, bel sözləri də həm çoxmənalılıq, həm də omonimlik keyfiyyətinə malikdir.

Yazılışı və deyilişi müxtəlif olan, lakin eyni və ya yaxın mənaları bildirən sözlərə sinonimlər deyilir. Məsələn: ürək – könül – qəlb, böyük – iri – yekə, odlamaq – alışdırmaq – yandırmaq və s.

Sinonimlər yaxın mənaları bildirsələr də, onların işlənməsində incə məna fərqləri vardır. Məsələn: qalın və sıx sinonimlərini meşə isminə qoşmaqla işlətmək mümkün olduğu halda (qalın meşə, sıx meşə), bu sözlərdən yalnız birincisini kitab isminə aid etmək olar: qalın kitab. Sinonimləri təşkil edən sözlər eyni nitq hissəsinə aid olur. -bi, -sız4; -la, -sız4 sinonim şəkilçiləri ilə yaranan sözlər də sinonim deyil. Məsələn: bivəfa – vəfasız; laməkan – məkansız

Bədii ədəbiyyatda hər hansı bir deyimin təsir gücünü, bədiiliyini artırmaq üçün sinonim sözlərdən istifadə olunur. Sinonimlər dilin zənginliyini və ifadə qüdrətini göstərən əlamətlərdən biri sayılır.

Bir-birinə zidd, əks olan mənaları bildirən sözlərə antonimlər deyilir. Məsələn: yer – göy, sülh – müharibə, igid – qorxaq, gülmək – ağlamaq, oturmaq – qalxmaq, gecə – gündüz və s. Antonimləri təşkll edən sözlər eyni bir nitq hissəsinə aid olur. -lı4, -sız4; -bi, -lı4 antonim şəkilçiləri ilə yaranan sözlər leksik antonim deyil. Məsələn: güclü sözünün antonimi gücsüz yox, zəif sözü sayılır.

Dilimizdəki sözlər işlənmə dairəsinə görə iki qrupa bölünür: ümumişlək sözlər və ümumişlək olmayan sözlər. Mənası hamı tərəfindən anlaşılan sözlərə ümumişlək sözlər deyilir. Dilimizdə işlənən sözlərin böyük əksəriyyəti hamı üçün anlaşıqlı olan ümumişlək sözlərdir. Məsələn: od, su, hava, torpaq, vətən, şən, azad, çalışmaq, oxumaq, öyrənmək və s.

Hamı tərəfindən istifadə olunmayan və anlaşılmayan sözlərə ümumişlək olmayan sözlər deyilir. Ümumişlək olmayan sözlər iki qrupa bölünür: 1. dialekt sözləri 2. ixtisas sözləri (terminlər)

Yalnız ayrı-ayrı bölgə və kəndlərdə işlədilən sözlərə dialekt sözləri deyilir. Məsələn: döşəkçə ümumişlək sözdür – hamı tərəfindən başa düşülür. Eyni mənanı bildirən nimdər sözü isə yalnız ayrı-ayrı bölgə və kəndlərdə yaşayanların işlətdiyi dialekt sözüdür. Hancarı (necə?), doqqaz (küçə), becid (tez), ciyi;ciji (ana), digə (dağ yerində yaşayış yeri, alaçıq), gəvəzə (boşboğaz), əlardan (dəsmal), düşğu; düşgi (stol silmək üçün əsgi), dənab (qaynadılmış su), qəməlti (bıçaq), siyəzi (kisə), zivə (paltar asmaq üçün ip), manşırlamaq (nişanlamaq), maş (lobya), əppək (çörək), məhrəba (dəsmal), təlis (dəsmal), qarqundey, peyğəmbəri, kəbə, məkə (qarğıdalı), yerpənək (xiyar), qəlbi (hündür), lapdan (qəfildən) və s. sözləri də dialekt sözləridir.

Müxtəlif ixtisas və peşə sahələrinə aid sözlərə terminlər (ixtisas sözləri) deyilir.

Məsələn: frazeologiya, mübtəda, orfoepiya, embriologiya, süjet, epitet, subtropik, flora, qələvi və s. Cəmiyyət mədəni cəhətdən inkişaf etdikcə bəzi terminlər get-gedə ümumişlək sözlərə çevrilir. Məsələn: ekran, süita, solo, fauna, flora və s.

Terminlərdən elmi üslubda daha çox istifadə olunur. Bu, elmi üslubu başqa üslublardan fərqləndirən əsas səciyyəvi xüsusiyyətdir. Hər elm və ya peşə sahəsinin özünəməxsus terminləri var.

Terminlərin xarakterik xüsusiyyətləri yığcamlıq, yeni söz yaratmaq qabiliyyətinin, emosionallığın və məcaziliyin olmaması, çox vaxt da sinoniminin olmamasıdır.

Dilimizdə elə sözlər var ki, onlar dildə yalnız termin kimi çıxış edir. Məsələn: metonimiya, sinekdoxa, fiksaj, akvarel, hiperbola və s. Elə sözlər də vardır ki, həm termin, həm də ümumişlək söz kimi işlənir. Məsələn: güc, qüvvə, xəbər, say, enerji, zərf, sifət, fel və s. Bəzən bədii əsərlərdə də təsvir olunan hadisə ilə bağlı terminlərə rast gəlirik.

Dilimizdəki sözlər tərkib hissələrinə görə iki yerə ayrılır: kök və şəkilçi. Bunlar sözün mənalı tərkib hissələridir. Sözün ayrılıqda işlənə bilən və leksik mənası olan hissəsinə kök deyilir.

Sözün ayrılıqda işlənə bilməyən və leksik mənası olmayan hissəsinə isə şəkilçi deyilir. Dilimizdə, bir qayda olaraq, əvvəl kök, sonra isə şəkilçi gəlir. Məsələn: məktəb+li, dəniz+çi, çəmən+lik və s. Dilimizdə sözün kökündən əvvəl gələn şəkilçilər də vardır: na-, bi-, ba-, la-, a-, anti- və s. Məsələn: namərd, narahat, narazı, bixəbər, biçarə, bitərəf, laqeyd, laməkan, anormal, antihumanist və s.

Bu şəkilçilərdən ilk dördü ərəb-fars mənşəli, sonuncu ikisi isə Avropa mənşəlidir. Belə şəkilçilərə ön şəkilçi deyilir. Həmin şəkilçi ilə işlənən sözlərin çoxu şəkilçi ilə birlikdə dilimizə daxil olmuşdur.

Dilimizdəki sözlər quruluşuna görə üç növə bölünür: sadə, düzəltmə və mürəkkəb. Yalnız bir kökdən (və ya kök və qrammatik şəkilçidən) ibarət olan sözlər sadə sözlər adlanır. Məsələn: ev (evlər, evdə), uşaq (uşaqlarda, uşaqlarımız), şagird (şagirddə, şagirdin) və s.

Leksik şəkilçilərin köməyi ilə yaranan sözlər düzəltmə sözlər adlanır. Düzəltmə sözlər kök və leksik şəkilçidən ibarət olur. Məsələn: işçi (iş+çi), enli (en+li), başla (baş+la), baxış (bax+ış) və s. Mürəkkəb sözlər iki (bəzən də üç) kökdən (sözdən) ibarət olur. Məsələn: qızılgül (qızıl, gül), göygöz (göy, göz), tozsoran (toz, soran), əlüzyuyan (əl, üz, yuyan) və s.

Söz yaradıcılığı dilçiliyin xüsusi bir bölməsidir. Bu bölmədə sözlərin yaranma üsulları öyrənilir. Dilimizdə söz yaradıcılığının iki əsas üsulu var: 1. Leksik şəkilçilərin köməyi ilə yeni – düzəltmə sözlərin yaranması. Məsələn: su+çu, su+lu, su+la; gül+çü, gül+lük, gül+dan və s.

Leksik şəkilçilərin köməyi ilə düzəltmə sözlərin yaranması qaydası morfoloji üsul adlanır. 2. İki müstəqil leksik mənalı sözün birləşməsi ilə yeni – mürəkkəb sözlərin yaranması. Məsələn: ayaq və qab = ayaqqabı, uca və boy = ucaboy, aş və süzən = aşsüzən və s.

Sözlərin bu cür yaranma qaydası isə sintaktik üsul adlanır.

Omonim (yun. ὁμός ὄνομα — eyni ad) — linqvistikada deyilişi və yazılışı eyni olan, lakin leksik mənalarına görə tamamilə fərqlənən sözlərə deyilir. Məs. Bağ-sözü iki mənada işlənir: "Meyvə ağacları əkilmiş sahə" və "Bir şeyi bağlamaq üçün ip" mənasında. Omonim və paronim anlayışları bir-birinə çox bənzəyir. Paronim semantik fərqə görə səsləri üst-üstə düşən sözlərə deyilir. Omonimlər bir-biri ilə mənaca heç bir əlaqəsi olmayan sözlərdən ibarət olur. Omonimliyi təşkil edən sözlər həm eyni bir nitq hissəsinə, həm də ayrı-ayrı nitq hissələrinə aid ola bilər.

• Omonim — deyilişi və yazılışı eyni olan, lakin leksik mənalarına görə fərqlənən sözlərdir.
• Omofon — səslənməsinə görə eyni olan, lakin yazılmasına görə fərqlənən sözlərdir.
• Omoqraf — yazılışına görə eyni olan, lakin səslənməsinə görə fərqlənən sözlərdir.
• Omonim – səs tərkibinə görə eyni, mənasına görə müxtəlif söz qrupu.

• R. Əliquliyev, S. Şükürlü, S. Kazımova. Elmi fəaliyyətdə istifadə olunan əsas terminlər. Baki, İnformasiya Texnologiyaları, 2009, 2010 s.