Məhəmmədəli xan (1808-1842) — 1822-1842-ci illərdə Kokand xanlığını idarə etmiş hakim.
| Məhəmmədəli xan | |
|---|---|
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1808 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1842 |
| Vəfat yeri | |
Atası Ömər xan 1822-ci ildə xəstələnib vəfat etdiyi zaman, taxtına o zamanlar 15 yaşlarında olan Məhəmmədəli xan (Madali) oturmuşdur. Atası kimi adil və dindar bir hökmdar olan Məhəmmədəli xana, Kokand xalqı muadil vəya Məhəmmədəlinin qısaltması olarak “Madali” deyə xitab etmişdir. Məhəmmədəli xan, atasının bıraxdığı qanun-qaidə üzərində ayaqda qalmış, Kokandlılar asudə bir dövr və könül xoşnutluğu içində olmuşdular.[1] Dövlət iqtisadiyyatının inkişaf etdiyi, xəzinənin zənginləştiyi, Kokandda böyük bir mədrəsənin tikildiyi, Fərqanə vadisində sulama sistəmi gəliştirilərək “Xan Arik” dənilən büyük kanalların açıldığı bu dönəmdə, Məhəmmədəli xanın ilk icraatı kardəşi Mahmut Xanı və akrabalarını sürgünə göndərmək olmuştur.[2] Kokand taxtı üzərindəki hakimiyətini sağlamlaştıran Madali, Kokand daxilindəki Qırğız, Qıpçaq və digər köçərilər arasında ekonomik və siyasi istiqrarı sağlamış, onları oturaq həyata keçirəbilmək için yeni yərləşim alanları və xəstəxanalar qurmuşdur.[3]
Kokand xanlığının ən güclü olduğu və ən geniş sınırlara çatdığı Məhəmmədəli xan dönəmində öncəliklə Pamir, Bədaxşan, Xocənd, Daşkənd, Cənubi Qazaxıstan, Qaşqar ilə Qırğızistanın tamamı Kokand xanlığının hakimiyəti altına girmiştir.[4] Ardından Çin üzərinə yönələn Madali, 1826-cı ildə Qaşqar əski hökmdarlarının soyundan olan Cahangir Xocanın dəvəti üzərinə Şərqi Türksitana qüvvə göndərmiş və Gülbağ deyilən mövqedə Çinlilər (Hıtay) ilə savaşarak qazi ləqəbini almışdır.[5] İbrətinin vərmiş olduğu bilgilərə görə, o zamana qədər Kokand xanlarından heç kimsə küffar ilə müharibə qılmamış və qazilik lakabına nail olmamıştır.[6] Çindəki Hocalar və Qırğızların isyanına dəstək verən Məhəmmədəli xan, Minyol, Qaşqar, Yarkənt, Xotan və Aksu kimi şəhərləri də ələ keçirməyi başarmıştır. Məhəmmədəli xan, Buxara xanlığının təhdidi üzərinə ölkəsinə gəri dönmək zorunda kalmış və gəri dönərkən də bərabərində 70 min Müslümanı Kokanda gətirmiştir. Məhəmmədəli Xanın bu harəkəti Orta Asya Müslümanları tarafından məmnuniyətlə qarşılanmıştır.[7] Məhəmmədəli xanın təsirli xarici siyasəti qarşısında Çin, Kokand ilə anlaşmaq məcburiyyətində qalmışdır. 1831-ci ildə qəbul edilən və Altı Şəhər andlaşması olaraq bilinən andlaşmada Çin, Qaşqar, Aksu, Uç Turfan, Yəngişəhir, Yarkənd və Xotan üçün Kokand xanlığına vergi ödəməyi qəbul etmişdir.[8] Kokand xanlığı almış olduğu vergilər qarşılığında Çindəki üsyanları dəstəkləməktən vaz keçmiş və Kokand topraklarındaki Qaşqar taxtı iddiacılarını nəzarət altında tutmuştur.[9] Kokand xanlığının bu bacarığını, Osmanlı dövlətinin maddi və manəvi dəstəyini qazanmaq amacıyla İstanbula göndərmiş olduğu elçilər sıx-sıx dilə gətirmişdilər.
Kokand xanlığının Çin ilə olan mücadələsi Məhəmmədəli xan, Çindən daha da təhlikəli olan bir digər qonşu Rusiya ilə görüşmələrə davam etmişdir. Kokand xanlığı, ona tabe olmayan Kazak göçəbələri və sınır sorununu çözmək için Rusya ilə görüşməyə başlamıştır. Bu amaçla 1827-ci və ya 1828-ci ildə Orenburqdan hərəkət ədən Rus elçisi, bərabərində gətirmiş olduğu tüfənk, tabança, müzikli saat və böyük aynalarla ilə birliktə Məhəmmədəli xanın hüzuruna çıxmıştır. Elçinin gəlməsindən məmnun olan Kokand xanı, eyni il ruslarla bir sınır antlaşması imzalamıştır. Bu antlaşmaya görə Kok Su Nəhri iki ülkə arasında sınır kabul ədilmiş və nəhrin kuzəyinin Rusya, günəyinin isə Kokand hâkimiyətində olması kararlaştırılmıştır26. Fəqət aradan çok gəçmədən Rusyanın bu antlaşmaya uymamaya başladığı görülmüştür. Rusya, Kok Su Nəhrinin günəy tarafında sınır ihlallərində bulunmuş və birkaç qala inşa əttirmiştir. Bu gəlişmə üzərinə sorunu çözmək istəyən Məhəmmədəli Xan, Rus İmparatoruna vərilmək üzərə bir fil və birkaç Çinli kölə ilə birliktə bir əlçilik həyətini St. Pətərsburga göndərmiştir. Ancak Məhəmmədəli Xanın əlçiləri iki dövlət arasındaki sınır ihtilafını ortadan kaldıramamıştır. Rusya ilə sorunlarını çözəməyən Məhəmmədəli Xan, 1835 yılına kadar günəydə Buxara Xanlığına ait Karatigin, Külab və Darvaz bölgələrini ələ gəçirmiş, kuzəy-doğuda Kulcaya kadar Qırğız topraklarını hâkimiyət altına almıştır.[10] Kokand xanlığının Çini vergiyə bağladığı və onlara qarşı üstünlük qurduğu bu dönəmdə, Buxara xanlığı ilə stratəji bir nöqtəd bulunan Aşgar Qalasi üzərindəki hakimiyət mücadələsi davam etməktədir. Buxara ilə mücadələnin davam etdiyi, sınır probləmlərinin çözüləmədiği, Rusyanın günəyə inmək için fırsat kolladığı bu dönəmdə, Məhəmmədəli xan Osmanlı dövlətinin maddi və manəvi dəstəğini sağlamaya çalışmıştır. 1838-ci və 1839-ci illərdə İstanbula göndərmiş olduğu elçilər vasıtasıyla gənəl olarak Dərsaadətə bağlılığını sunmuş, Sultanın kəndisinə göndərəcəği bəlgə, tuğ və kılıçla bölgədəki diğər xanlıklara qarşı üstünlük kurmayı planlamıştır. Kokandda kəndisinə qarşı oluşabiləcək muhaləfətə yönəlik girişimlərdə bulunan Məhəmmədəli Xan, sultandan kəndisinə “Xanlar Xanı”, oğlu Muhamməd Əminə də “İllər Xanı” unvanlarını təvcih ətməsini rica ətmiştir. Məhəmmədəli Xanın siyasi istəklərinin yanında rakiplərinə qarşı üstünlük kurmak amacıyla əsgərî alanda və sanayi alanında başqa istəkləri olmuştur. Kokand ordusunun əğitimi için Osmanlı dövlətindən uzmanlar və muharəbə kitapları istirham ətmiştir. Aynı amaçla Kokand əkonomisini gəliştirmək için də özəlliklə Fərgana bölgəsindəki madənlərin təspiti və gəliştirilməsi amacıyla, İstanbuldan uzman və kitap ricasında bulunmuştur.[11]
Osmanlı dövlətinin dəstəğini sağlamaya çalışan Məhəmmədəli xanın bu kritik dönəmdə vəziri Hakkulu ilə yaşadığı dartışma sonucu Onu edam etdirməsi, kəndisinə qarşı gizli bir muhaləfətin formalaşmasına zəmin hazırlamıştır. Hakkulunun tarafını tutan Uləma və Daşkənd Kuşbəyi Gazi Kalian və Komutan İsa Hoca kimi iləri gələnlər Məhəmmədəli xan aləyhində məmləkəttə propaganda yapmaya və Onu taxttan indirip yərinə Alim xanın oğlu Şir Əlini çıxarmak için planlar hazırlamaya başlamışlardır.[12] Gizli olarak yaptıkları bu girişimdən sonuç alamayan muhaliflər, Buxara Əmiri Nasrullaha habər göndərərək, Onu Kokandı ələ gəçirməsi için təşvik ətməyə başlamışlardır.[13] Müxaliflərin yardımı ilə Məhəmmədəli xanın məmləkəti idarə edərkən zalimcə tövr sərgiləməsi, atasının nikahlısını alması və səfihliği propaqandası aparan Əmir Nasrullah, Kokand xalqında hüzursuzluğun ortaya çıxmasına səbəbiyət vərmiştir.[14] Kokand daxilində uygun ortamı oluşduran Əmir Nasrullah, 18.000 əsgərdən ibarət olan bir orduyla harəkətə keçmiş və Kokanda təqribən 25 km² uzaqda ordusunu konuşlandırmıştır. Buxaralıların üzərinə gəldiğini duyan Məhəmmədəli xan, müxaliflərin planı nəticəsində Əmir Nasrullah ilə qarşı-qarşıya gəlməkdən çəkinmiş, Kokandı tərk edərək Oşa çəkilmək məcburiyyətində qalmışdır. Ancak Məhəmmədəli xan, qaçmağın fayda verməyəcəğini görərək təslim olmaya qərar vermiş və Əmir Nasrullaha elçilər göndərərək istədiyi şərtlərdə muahədə imzalamaya hazır olduğunu bildirib, Ondan sulh taləbində bulunmuştur[12] (1841). Ayrıca Buxara xanlığının hakimiyətini qəbul etdiyini göstərmək için oğlu Muhamməd Əmini, Əmir Nəsrullaha göndərmişdir. Fəqət Əmir Nasrullah, müşkül durumda yaxaladığı rəqibinin təklifini rədd etdiyi kimi, ordusunu hücuma gəçirərək az sayıdaki Kokand kuvvətlərini yənmiş və şəhri əsgərlərinə yağmalatmıştır.[15] Şəhərin zənginliklərini Buxaraya daşıyan Əmir Nasrullah, Kokandda xütbəni öz adına oxutmuş və sikkələri öz adına bastırmıştır. Əmir Nasrullah, vəzirlərindən Abdüssaməd Naibin “Halən Kokand zaptoldu. Fərgana böyük məmləkətdir. Nicə əsgər, sipah və hazinə harcanarak alındı. Burası Rusyanın gəlməsindən korkulan yərdir. Əğər Məhəmmədəli xan and vərip, tövbə kılarsa Onu Kokandda koyup Buxaranın tabisi yapsak, bu bəy bizə qarşı gələn düşmanlara bir kalkan vazifəsi görürdü.” şəklindəki uyarısını Kokandlı muhaliflərin müdahaləsi sonucu dinləməmiş[16] və kəndinə tutuklu olarak gətirilən Məhəmmədəli Xan və ricalinin öldürülməsinə karar vərmiştir.[17] Ming xanədanı təhlikəsini tam olarak ortadan kaldırmak istəyən Əmir Nasrullah, Madali, oğlu Muhamməd Əmin, kardəşi Mahmud Xan və Şair Nadirə Xanım olarak bilinən anasi Mahlar Ayımı katlətmiştir.[18] Kokand xanlığının başına isə kəndi yandaşı durumunda olan Manqıtlardan İbrahim Hayali gəçirmiştir (1842). Əmir Nasrullahın yapmış olduğu bu katliam Kokand xalqının kəndisinə duyduğu nəfrəti artırmaktan başqa bir işə yaramamıştır. Nəticədə Kokand xanlığı, Əmir Nasrullahtan yədiği bu ağır darbənin təsirlərindən kurtulamamış və birkaç sənə sonra başlayacak olan Rus istilasına qarşı kəndini koruyamamıştır.[13]