Qırğızlar


Qırğızlar – türk xalqlarından biri. Hazırkı Qırğızıstan Respublikasının əsas (70.9 %-i) əhalisi.

Qırğızlar
кыргыздар
Ümumi sayı
5 000 000
Yaşadığı ərazilər
Qırğızıstan Qırğızıstan 4 006 009 (2012)[1]
Özbəkistan Özbəkistan 231 864 (2000)[2]
Çin ÇXR 186 708 (2010)[3]
Rusiya Rusiya 103 422 (2010)[4]
Tacikistan Tacikistan 65 515 (2000)[5]
Qazaxıstan Qazaxıstan 23 274 (2009)[6]
Əfqanıstan Əfqanıstan 4 000 (2010)[7]
Türkiyə Türkiyə 3 850 (2007)
Türkmənistan Türkmənistan 2 284 (1995)[8]
Ukrayna Ukrayna 1 128 (2001)[9]
Finlandiya Finlandiya 14 (2011)[10]
Dili

Qırğız dili

Dini

İslam

Mənşəyi
Qıpçaq (Türk)
Qohum xalqlar

Türk xalqları

Etnogenez

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müasir qırğızlar müasir Qırğızıstan ərazisində aşağıdakı şərti komponentlərin qarışığı əsasında formalaşan mürəkkəbtərkibli etnik qrupdur:[11][12]:

  • qədim qırğızlar — Şərqi Tyanşan və Minusin hövzəsinin qədim və orta əsr qırğızları;
  • deşti-qıpçaq - müasir qırğız dilinin inkişaf tarixi və qırğızların qazaxlar, qaraqalpaqlar, noqaylar və özbək dilinin qıpçaq ləhcələrini qeydə alınan özbəklərlə etnik-mədəni yaxınlığı sübut edən deşti-qıpçaq mənşəli tayfa birlikləri.
  • Moğol — Monqolların Orta Asiyanı zəbt etdiyi dövrdə gəlmiş və ya Moğolustan dövləti ərazisində yaranmış türk-monqol tayfaları.

Qədim "Qırğız" etnoniminə geniş türk dünyasının müxtəlif yerlərində tez-tez rast gəlinir. Qədim Çin tarixşünası Sıma Syan "Tarixi qeydlər"də eramızdan əvvəl 201-ci ildə qədim qırğızların mülkünün olduğunu qeyd edir.[13] Eramızdan əvvəl 49-cu ildə Qırğızların Hiung-nu vassalı olması haqqında məlumat. Usunların şərq sərhədlərinin şimalında, Xiongnuların qərbində və Çeşi şəhərinin şimalında Erkən Han Sülaləsinin Tarixində xatırlanır. Eramızdan əvvəl 49-cu ildə Hiung-nu vassalı olması haqqında məlumatda Qırğızların mülkü Usunların şərq sərhədlərinin şimalında, Hiung-nuların qərbində və Çeşi şəhərinin (Turfan) şimalında Han Tarixi Kitabında qeyd olunur.[14] Sovet şərqşünası və tarixi coğrafiya üzrə mütəxəssis L.A. Borovkova onu Şərqi Tyanşanda, Boro-Xoro silsiləsinin şimalında və Dzosotın-Elisun səhrasının qərbində lokallaşdırmışdır.[15]

Orta əsr Çin, ərəb-fars və qədim türk mənbələri "qırğız" adlanan və Yenisey çayı vadisində yaşadığı güman edilən xalq haqqında yazırlar. Yenisey qırğızları Türk və Uyğur xaqanlıqlarının hakimiyyəti altında idilər. VI əsrdə Türk xaqanlığı süquta uğradı və uzun sürən qarşıdurmadan sonra Qırğız xaqanlığı 840-cı ildə Uyğur xaqanlığını darmadağın etdi və öz hakimiyyətini İrtışdan Amura qədər olan əraziyə qədər genişləndirdi.

V.V. Radlov, V.V. Bartold və A.N. Bernştam və O. Qarayev hesab edirdilər ki, Yenisey qırğızlarının Tyanşana köçürülməsi prosesi çoxmərhələlidir və görünür, IX əsrdə başlamış və XV əsrdə başa çatmışdır.[16]

1960-cı illərin əvvəllərində qırğız tarixi üzrə mütəxəssis K.İ. Petrov qırğız xalqının etnogenezinə dair silsilə əsərlər təqdim etmişdir. Petrovun fərziyyəsinə görə, Altayda Yenisey qırğızlarının[17] qollarından biri kiməklər və şərqi qıpçaqlarla ittifaqda müstəqil beyliklər təşkil edirdi. IX əsrdən XIII əsrə qədər Altayda və İrtış bölgəsində yenisey qırğızları, kimaklar və şərq qıpçaqlar qaynayıb qarışdı. Bu qarışıq əsasında "Altay qırğızları" meydana gəldi və qırğız dili yarandı.[18]

1980-ci illərin sonlarında O. Karaev, Y.S. Xudyakov, V.Y. Butanayev, T.K. Çoroteqin Qırğız etnosunun inkişafının Altay mərhələsi konsepsiyasına qarşı çıxış etmişlər. Bu tədqiqatçıların fikrincə, Qırğız xalqının Orta Asiya proto-nüvəsinin formalaşması prosesi 840-cı ilə qədər Minusinsk hövzəsində başa çatmışdır. Tayfaların bir hissəsi 843-cü ildə hərbi yürüş nəticəsində Şərqi Türküstana Beşbalıq və Ansi şəhərlərinə (Böyük İpək Yolu oradan keçirdi) köçdü. Sonradan qırğız xalqının formalaşmasında əsas rolu məhz bu qrup oynamışdır.[19].

Bir çox orta əsr ərəb-fars mənbələrində IX-XII əsrlərdə qədim uyğurlar, karluklar, çigillər, yağma və kimakların ətrafında “qırğız” etnonimi ilə qeyd olunan etnik qrupların məskunlaşdıqları yerlər haqqında məlumatlar vardır. Bu məlumat onu göstərir ki, Yenisey qırğızları hələ monqollardan əvvəlki dövrdə Şərqi Tyanşanda yaşamışlar.[20] 10-cu əsr ərəb coğrafiyaşünası əl-İstəxrinin "Kitab Məsalik əl-məmalik" əsərində qırğızların adı çəkilir. O, yazır: "Bu dağlar Mavəraünnəhrdən ayrıdır, türklərin dərin ərazilərinə doğru Qırğız və Şaşdan uzaq olmayan İlak (Əngren) ərazilərinə qədər uzanır."

XIII əsrin əvvəllərində monqol istilasına qədər müasir Qırğızıstan ərazisində türk dilində danışan, ortaq türk-fars mədəniyyətini bölüşən və islam dininə etiqad edən vahid etno-mədəni birlik formalaşmışdı. Görkəmli etnoqraf Abramzon hesab edirdi ki, Qırğız xalqının etnik özəyi, ilk növbədə, tarixi həyatı Mərkəzi Asiyanın müasir Qırğızıstan ərazisinə yaxın məkanlarında keçmiş türkdilli tayfalar ola bilərdi.[21]

13-cü əsrdə müasir Qırğızıstanın bütün ərazisi monqol dövlətlərinin tərkibinə daxil edildi — Çığatay ulusları, sonra Kaydu, 14-cü əsrdə sonuncu dağıldıqdan sonra isə Moğolustanın tərkibinə daxil oldu. Bu bölgədə köçəri həyat qorunub saxlanılmışdır. Monqol İmperiyasının digər bölgələri ilə müqayisədə bu torpaqlara daha çox sayda türk-monqol köçəriləri köçmüşdür. Ortaq köçəri mədəniyyətə yaxın olan türk xalqlarının sayının çox olması səbəbindən monqoldilli tayfalar çox keçmədən türkləşməyə məruz qaldılar.[22]

Məlumdur ki, 14-cü əsrin 80-ci illərində Moğolustan uluslarının Enge-tore və Qəmərəddinin Tamerlan tərəfindən məğlub edilməsi ilə əlaqədar moğolların bir hissəsi, o cümlədən Şərqi Tyanşan və Semireçiye (Yeddisu)qırğızları İrtışdan geri çəkildilər.[23] Petrov hesab edirdi ki, 15-ci əsrin əvvəllərində qırğız tayfalarının böyük kütləsinin Altay-Xanqay dağlarında cəmləşməsi Oyrat xalqı arasında qırğızların, xüsusən Uqeçi-Kaşka və onun oğlu Esehu Xanın simasında yüksəlməsinə səbəb oldu.[24]

1470-1471-ci illərdə Şərqi Monqollar tərəfindən sıxışdırılan Oyrat ittifaqı, çoros noyonu Esen-taişinin oğlu Amasanci-taişinin başçılığı ilə, daxili müharibələr nəticəsində zəifləmiş Moğolustanın sərhədlərini keçdi. Amasanci Taişinin 300 minlik ordusu İli çayında Yunus xanın ordusunu məğlub etdi. Yunus xan öz ulusu ilə qərbə, Daşkənd vahasına və Fərqanəyə çəkildi.[25]

XV əsrdə Oyrat birliyindən ayrılan qırğız tayfaları Moğolustanda dominant qrupa çevrilmiş, Tyanşan bölgəsinin zəngin otlaq sahələrini tutmuş, Şərqi Türküstan və Fərqanənin oturaq əkinçilik mərkəzlərinə birbaşa çıxış əldə etmişlər.[26]

Yenisey qırğızlarının Tyan-Şanda peyda olması ilə bağlı müxtəlif konsepsiyaların mövcud olmasına baxmayaraq, tədqiqatçıların böyük əksəriyyəti qırğız xalqının etnogenezinin son mərhələlərinin Moğolustan dövlətində baş tutması ilə razılaşır. Moğolustan ərazisi təkcə müasir Qırğızıstanın bir hissəsini deyil, həm də Şərqi Tyanşan və Semireçyenin əhəmiyyətli məkanlarını, yəni qırğız xalqının gələcək komponentlərinin formalaşdığı sabit etnik ərazini əhatə edirdi.[21] XV-XVI əsrlərdə qırğız tayfaları moğal tayfaları ilə birləşərək vahid qırğız etnosunu təşkil etdilər.[21]

Adın mənşəyi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xalqın öz dilində adı "kırqız"dır. Etimologiyaya görə iki varianta üstünlük verilir : türk sözü olan " qırx qız" və "qırğı" sözləri. Bir çox türkdilli xalqlarda eyni məna başa düşülür.

Yaşadıqları ölkələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tanınmış qırğızlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Bars Bəy Kaqan — VII əsrdə Yenisey Qırğız Kaqanlığının yaradıcısı
  • Çingiz Aytmatov — Qırğız yazıçısı (1928–2008)

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qırğız türkləri

Qaynaq

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Национальный статистический комитет Кыргызской Республики: 5.01.00.03 Национальный состав населения Arxivləşdirilib 2013-11-13 at the Wayback Machine
  2. ↑ Etnic Atlas of Uzbekistan (2000 census) Arxivləşdirilib 2009-10-07 at the Wayback Machine yoxlanılıb : 18.05.2011
  3. ↑ 中华人民共和国国家统计局: 2-1 全国各民族分年龄、性别的人口 Arxivləşdirilib 2015-09-24 at the Wayback Machine
  4. ↑ Портал "Всероссийская перепись населения 2010 года" - Окончательные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года :Национальный состав населения Российской Федерации Arxivləşdirilib 2013-12-04 at the Wayback Machine
  5. ↑ MINORITY.TJ - При финансовой поддержке центра ОБСЕ в Душанбе: Национальные меньшинства Таджикистана :Киргизы Таджикистана Arxivləşdirilib 2012-03-23 at the Wayback Machine
  6. ↑ Агентство Республики Казахстан по статистике: Национальный состав, вероисповедание и владения языками в Республике Казахстан. Итоги национальной переписи населения 2009 г. Arxivləşdirilib 2011-07-23 at the Wayback Machine
  7. ↑ New Eurasia Citizen Media : Pamir Kyrgyz from Afghanistan Ask Kyrgyz Government to Help Arxivləşdirilib 2019-08-23 at the Wayback Machine-...Deputy of the Council of the Afghan Republic Turdakun Pamiri told that more than 420 Kyrgyz families live in Big Pamir now, this is about 4 thousand Kyrgyzes.
  8. ↑ Asgabat.net-городской социально-информационный портал :Итоги всеобщей переписи населения Туркменистана по национальному составу в 1995 году. Arxivləşdirilib 2016-03-10 at the Wayback Machine
  9. ↑ Population statistics of Eastern Europe: Ethnic composition of Ukraine 2001 Arxivləşdirilib 2012-05-26 at Archive.today
  10. ↑ Statistics Finland: Kirghiz [ölü keçid]
  11. ↑ Бартольд В. В. Избранные труды по истории кыргызов и Кыргызстана (Бишкек: Шам). 1996. 177.
  12. ↑ Абрамзон С.М. Вопросы этногенеза киргизов по данным этнографии. III (Труды Киргизской археолого-этнографической экспедиции). Фрунзе. 1959. 31–48.
  13. ↑ Сыма Цянь. Глава 110. Повествование о сюнну. // Исторические записки. VIII. М: Восточная литература. пер. Р. В. Вяткина и А. М. Карапетьянца. 2002.
  14. ↑ Бань Гу. Глава 94б. Повествование о сюнну // История ранней династии Хань. М.: Наука. пер. с кит. B.C. Таскина. 1973.
  15. ↑ Боровкова Л.А. Запад Центральной Азии во II в. до н.э. — VII в. н.э. (историко-географический обзор по древнекитайским источникам) (PDF). Москва: Наука. 1989. 61–62. ISBN 5-02-016459-3.
  16. ↑ В. Я. Бутанаев, Ю. С. Худяков. "История енисейских кыргызов" (rus). Абакан: ХГУ им. Н.Ф. Катанова. 2000. 2020-02-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-26.
  17. ↑ Условный термин введённый в научный оборот в XX веке советскими историками для обозначения древнего и средневекового тюркоязычного населения бассейна Енисея (в отличие от киргизов Тянь-Шаня). (БРЭ Arxivləşdirilib 2019-03-20 at the Wayback Machine)
  18. ↑ Петров К.И. Этногенез киргизов и их движение на Тянь-Шань в XIII-XV вв. Фрунзе: ИАН Кирг. ССР. Т. III, вып.2. 1961.
  19. ↑ Вопросы этнической истории киргизского народа. Фрунзе: Илим. 1989. 35, 52–54.
  20. ↑ Караев О. (отв. ред.). Земли тогузгузов, карлуков, хазлажия, хилхия, кимаков и киргизов по карте Ал-Идриси // Арабо-персидские источники о тюркских народах. Фрунзе: Илим. 1973. 6–48.
  21. ↑ 1 2 3 Абрамзон С. М. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи / Авт. вступ. ст. С. Т. Табышалиев (Кыргызстан). Фрунзе. 1990. 480.
  22. ↑ Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм. // Л.: Изд-во АН СССР. 1934. 125.
  23. ↑ Караев О. К. Чагатайский улус. Государство Хайду. Могулистан. Образование кыргызского народа (PDF). Бишкек: Кыргызстан. 1995. 123.
  24. ↑ Петров К.И. К истории движения киргизов на Тянь-Шань и их взаимоотношений с ойратами в XIII—XV вв (PDF). Фрунзе: ИАН Кирг. ССР. Т. III, вып.2. 1961. 175.
  25. ↑ Мирза Мухаммад Хайдар. Тарих-и Рашиди. 2011-05-24 tarixində arxivləşdirilib.
  26. ↑ Мокеев А. Кыргызы на Алтае и на Тянь-Шане: Этапы этнической и политической истории кыргызского народа во второй пол. IX--сер. XVIII вв (PDF) (КТУ Манас). 2010. 278.
  27. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2009-09-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-08-11.
  28. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-12-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-08-11.
  29. ↑ T. C. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri : http://tez.sdu.edu.tr/Tezler/TS00350.pdf Afganistan Türklerinin dini, inanc ve yaşayışları [ölü keçid]:…5.3. Kirgizlar : Daha çok Pamir veya Vakhan denilen, Dogu Türkistan’la Güney Türkistan arasindaki dag eteklerinde yasamaktadirlar. Bulunduklari yerler Küçük Pamir, Büyük Pamir vadileri, Sugnan ve Bozay Gumbed, dir. Kirgizlar konargöçerdirler. Bununla beraber Pamir yaylasinda konar-göçer hayat tarzini terk ederek yerlesmis aileler de vardir. Kirgizlarin nüfusu 20 bini askin olup kisrak ve keçi sütünün mahsullerine dayanarak yasarlar.