Madaylar

Midiyalılar,[1][2] madalılar, və ya medlər — e.ə. IX–VII əsr aşur mənbələrinə görə İran yaylasının Xəzər dənizindən cənubda – təqribən, indiki Zəncan–Həmədan, Qəzvin–Tehran zonasında, həmçinin şərqə və cənub-şərqə doğru uzanan rayonlarda məskunlaşmış xalq. Midiyalıların ölkəsi İranın şimal-qərbində,[3][4][5][6] indiki Azərbaycan, Kürdistan və Kermanşahin bir hissəsində yerləşirdi.[7]

Midiyalılar haqqında ilk məlumat e.ə 9 əsrin 30-cu illərinə aiddir. Müxtəlif dövr mənbələrində onlar amadai, madai, matai (aşur), maday (qədim yəhudi), maktape ( yeni elam) mada (qədim fars) medoi (qədim yunan medoi; müqaysə et. Kipr mənbələrindəki "madoi"la) medi (latın), mark (qədimi erməni) adları ilə məlumdurlar. Bu adların hamısı nəticə etibarilə Midiyanın etnonimi "mada"dan yaranmışdır. Etimoligiyası dəqiqləşdirilməsə də yəqin ki, mütəxəssislərin hesab etdiyi kimi həmin ad İran mənşəlidir.

Midiya tayfaları İran yaylasına e.ə.2- ci minilliyin sonu-1-ci minilliyin əvvəllərindən gec olmayaraq köçüb gəlmişlər.[1] Herodomun (e.ə 5 əsr) mə1lumatına görə Midiyalılar altı tayfadan (buslar, paretakenlər, struxatlar, arizantlar, budilər və maqlar) ibarət idilər. Ehtimal ki, Midiya tayfaları daha çox olub.

Qədim midiyalı zadəganların geyimləri (bədii təsvir)
Qədim midiyalı zadəganların geyimləri (bədii təsvir)

Herodotun yazdığına görə Midiyalılar da farslar kimi ari[8] adlanırdılar. Hələ qədimdən Hind- İran dialektlərində danışanlar özlərini belə adlandırırdılar. E. ə. 3əsr yaşanmış Eramosfenə istinad edən Straban göstərir ki, "Ariana Fars və Midiyanın bir hissəsinə, həmçinin Baktriya və Soqdiananın şimalm hissəsinə aid edilir" və bu ərazilərin sakinləri "demək olar ki, bir dildə danışırlar" (yə"ni İran dillərindən birində). Antik dövrdə Midya dili kimi tanınan dilin şəksiz İran mənşəli olmasını təkcə antik müəlliflərin və digər mənbələrin verdiyi ayrı-ayrı sözlər yox, həm də qonşu, xüsusən qədimi fars, erməni və s. dillərin Midiya dillindən (Orta Midiya adlanan dildən) qəbul etdiyi sözlər də sübut edir. Midiya dilində yazılı mətinlərin olmasına baxmayaraq, bütün bu materiallar Midiya dilinin İran dillərinin qərb Qrupuna aid olmasını hesab etməyə əsas verir.[1] Midiya imperiyasını quran midiyalılar İrandilli xalqlardan biri olmuşlar.[9][10][11][12]

Strabona görə midiyalıların adət ənənələri əsasən ermənilər ilə eynidir.[13]

Strabon yazır ki, ən qorxmaz şəxsi özlərinə çar seçmək midiyalıların adətidir. Çarlar çoxarvadlı olurlar. Dağda yaşayan midiyalılarda 5 arvad almağa icazə verilir. Qadınların da mümkün qədər çox əri olur, 5-dən az əri olan qadınlar özün bədbəxt hesab edir.[14] O, midiyalıların və ermənilərin fars ənənələrinə pərəstiş etdiyini, erməni qadınların ancaq xramda uzun müddət özlərini pul ilə satdıqdan sonra ərə getdiklərini yazır və Herodotun midiyalı qadınların da pozğun həyata meylli olduğunu haqqında yazmasını bildirir.[15]

Midiyalılar ehtimal ki, e. ə. 1-ci minilliyin əvvəllərində hərbi demokratiyadan erkən quldarlıq cəmiyyətinə keçid dövründə yaşamışlar. Onlar maldarlıq (atçılıq xüsusilə inkişaf etmişdi), əkinçilik və sənətkarlıqla məşğul olmuşlar. Sonralar Midiyalılar mahir inşaatçı, zərgər, müxtəlif parça və geyim növləri hazırlayan sənətkar kimi şöhrət tapdılar. Aristofanın "Qurbağalar" əsərində göstərilir ki, Midiya parçaları üzərində at-xoruzlar, keçi- marallar və s. fantastik canlılar təsvir olunurdu.

E.ə. 1-ci minilliyin əvvəllərinə aid Aşşur təsvirlərindən məlum olur ki, Midiyalılar üstdən heyvan dərisi bərkidilmiş qısa qollu uzun köynək geyir, saçlarını lent ilə bağlayırdılar. Bu geyimin bəzi detalları Midiyalılar tərəfindən Zaqroşyanı zonada yaşamış aborigenlərdən hələ e.ə 3-cü minilliyin sonlarında, bəlkə də daha erkən dövrdə götürülmüşdür. Daha sonralar antik yazıçıların əsərləində "Midiya libası kimi tanınan geyim enli köynək çaxçurdan və qısa bürünəcəkdən ibarət idi. E.ə.6-5 əsrlərdə Midiya əsilzadələrinin baş geyimi hələ e.ə. 3-cü minilliyin sonlarından məlum olan və yerli ənənələrdən doğan tiara olmuşdur. Midiyada yayılmış digər baş geyimi başlıq-türban tipik İran geyimi idi.

E.ə. 1-ci minilliyin 2-ci qərinəsinin əvvəllərində geniş tarixi səhnəyə çıxan Midiyalılar Qərbi Asyada mühüm rol oynamışdır. Midiyalılar zəngin maddi mənəvi mədəniyyət, incəsənət, dini tə"limlər və s. yaratmışdılar. Ehtimal ki, Midiya mazdaizmin vətəni, qədim mərkəzi olmuşdur. Midiya (xüsusilə Atorpatena) ərazisində yaşayan, həmçinin Ön Asiyanın digər qədim xalqlarınn gələcək nəsillərin (fars, erməni və b xalqların) mədəniyyət və ideologiyasına güclü təsir göstərmişlər. E.ə 7-ci əsrin sonu 6 əsrin əvvəllərində işğalçılıq müharibələri dövründə Midiyalıların müvəffəqiyyətləri qədim dünyanı onları tanımağa məcbur etdi. Midiyalılar barəsində yunanlar məlumat verməyə başladı. Midiyalıların Avropada da , ilk növbədə Qədim Yunanıstanda müəyyən təsiri nəzərə çarpır. Bəzi alimlərin göstərdiyi kimi Midiya tayfasının adı olan "maq" Avropanın bir çox xalqlarında kahin, münəccim, sehrbaz sözlərinin sinoniminə çevirildi. "Magiya" sözü də həmin tayfanın adındandır. "Satrap", "paradiz" ("çar bağı","ov qoruğu", "bağ" "cənnət"), "sarapi" (müqaysə et yunanca sarapis, farsca seqara, türkcə saqara, qədim rusca "sarapanq") və s. kimi sözlər də Midiyalılara məxsusdur. Slavyan dillərindək mis mənasını bildirən "med" sözü də ehtimal ki, "Midiya" sözündən yaranmışdır. Atorpatenanın yerli tayfaları ilə qaynayıb-qarışmış Midiyalılar bir qisimi qədim azərbaycanlıların etongenizdə müəyyən rol oynamışlar.Midiyalılar Azərbaycanlıların etnogenezində iştirak edən xalqlardan biri olmuşlar.[1][16] Mənbələrdə Midiyalılardan hətta erkən orta əsrlərdə belə mövcud bir xalq kimi bəhs olunur.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 Мидијалылар // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1976–1987.
  2. ↑ Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, II cild
  3. ↑ Amélie Kuhrt, "The Persian Empire, Volume 1", Chp 2: Medes, Routledge, 2007. excerpt from pg 19: "The early history of the western Iranians (Medes and Persian) is a thorny problem..."
  4. ↑ Encyclopedia of Indo-European Culture or EIEC, edited by J. P. Mallory and Douglas Q. Adams, published in 1997 by Fitzroy Dearborn. pg 30: "..and the Medes (Iranians of what is now north-west Iran)"
  5. ↑ Gwendolyn Leick, Who's Who in the Ancient Near East, Routledge, Published 2001.
  6. ↑ John Prevas, Xenophon's March: Into the Lair of the Persian Lion, Da Capo Press, 2002.
  7. ↑ "Encyclopedia Britannica. Media". 2015-05-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-24.
  8. ↑ History of Herodotus (7.62) "Предводителем мидян был Тигран из [рода] Ахеменидов. В древности все называли их ариями."
  9. ↑ John Curtis, British Museum, 2000, 2nd edition. pg 34: "They were an Indo-European people who, like the related Persians, spoke an Iranian language"
  10. ↑ Andrew Dalby, Dictionary of Languages: the definitive reference to more than 400 languages, Columbia University Press, 2004, pg 278
  11. ↑ Ian Shaw, Robert Jameson, A Dictionary of Archaeology, Blackwell Publishing, 1999
  12. ↑ Sabatino Moscati, Face of the Ancient Orient, Courier Dover Publications, Published 2001. pg 67
  13. ↑ Страбон. География. Книга XI. с. 496 "Обычаи мидийцев большей частью те же, что и у армян, по причине сходства их стран."
  14. ↑ Страбон. География. Книга XI. с. 497 "Выбирать царем самого храброго человека — также мидийский обычай; но этот обычай свойствен не всем мидийцам, а только горным. Более общим является обычай многоженства царей. У горных мидийцев этот обычай распространяется на всех, и им не разрешается иметь меньше 5 жен. Так же и женщины, как говорят, считают за честь иметь как можно больше мужей и полагают несчастьем, если у них меньше 5 мужей"
  15. ↑ Страбон. География. Книга XI. "Мидийцы и армяне почитают все священные обряды персов. В особом почете культ Анаитиды у армян, которые в честь этой богини построили святилища в разных местах, в том числе и в Акилисене. Они посвящают здесь на служение богине рабов и рабынь. В этом нет ничего удивительного. Однако знатнейшие люди племени также посвящают богине своих дочерей еще девушками. У последних в обычае выходить замуж только после того, как в течение долгого времени они отдавались за деньги в храме богини, причем никто не считает недостойным вступать в брак с такой женщиной. Нечто подобное рассказывает Геродот о мидийских женщинах. По его словам, все они предаются разврату. При этом они так ласково обращаются со своими любовниками, что не только оказывают им гостеприимство и обмениваются подарками, но нередко дают больше, чем получают, так как они происходят из богатых семей, снабжающих их для этого средствами. Впрочем, они принимают любовниками не первых встречных из чужеземцев, но преимущественно равных себе по общественному положению."
  16. ↑ "Encyclopædia Britannica, Azerbaijani". 2014-10-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-03-05.