Maya qlifləri

Maya qlifləri — qədim Maya sivilizasiyasının yazı sistemi olan **Maya heroqlifləri** və ya **qlif yazısı** ilə tanınır. Bu yazı sistemi Mezoamerikan mədəniyyətləri arasında ən mürəkkəblərindən biridir və eramızdan əvvəl 3-cü əsrdən eramızın XVI əsrinə qədər aktiv olaraq istifadə olunmuşdur. Maya qlifləri rəsmi sənədlərdə, memarlıq strukturlarında, abidələrdə və keramik əşyalarda tapılır.[1][2]

Maya qlifləri
Dillər Maya dilləri
Yaradan Mayya sivilizasiyası
Yaranma tarixi III əsr
ISO 15924 Maya
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Ümumi xüsusiyyətləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yukatek Maya yazısı Drezden Kodeksi, c. 11–12-ci əsr, Çiçen İtza

Maya yazısı loqosillabik yazı sistemidir, yəni həm sözləri (loqoqraflar) ifadə edən simvollar, həm də fərdi səsləri (hecaları) ifadə edən simvollar istifadə olunur. Bu sistem bir dilin həm mənalarını, həm də səslərini təmsil edə bilir. Simvolların quruluşu adətən kvadrat formada olur və hər bir qlif ya tək bir söz, ya da birləşmiş şəkildə müxtəlif səsləri və sözləri ifadə edə bilən fərqli elementlərdən ibarətdir. Simvollar çox detala malikdir və stilizə edilmiş insan, heyvan və təbiət formalarını təsvir edə bilər. Yazı istiqaməti adətən cüt sütunlarda yuxarıdan aşağıya və soldan sağa yazılır. Yazı oxunuşu xüsusi qliflərə görə dəyişə bilər. Maya sivilizasiyası öz qliflərini təkcə dil üçün deyil, həm də riyazi və astronomik məlumatları kodlaşdırmaq üçün istifadə etmişdir. Maya təqvimi və Uzun Sayım təqvimi onların ən məşhur nailiyyətlərindəndir. Qliflər təqvim tarixlərini və mühüm hadisələri qeyd etmək üçün də işlədilmişdir.[3]

Qayalar və kitablar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Maya yazıları ən çox iki qlif genişliyi olan sütunlarda yazılır, hər bir ardıcıl cüt sütun soldan sağa, yuxarıdan aşağıya oxunur.

Maya qlifləri daş abidələrdə, məbədlərin və piramidaların divarlarında, eləcə də kağız üzərində yazılmış kodekslərdə (katiblər tərəfindən hazırlanmış qədim Maya kitabları) tapılmışdır. İspan konkistadorlarının gəlişindən sonra bu kodekslərin əksəriyyəti məhv edilib. Yalnız 3-4 Maya kodeksi bu günə qədər gəlib çıxıb.[4] Maya qliflərinin oxunması çox çətin idi və əsrlər boyu müasir tədqiqatçılar bu yazını tam oxuya bilmirdilər. Yalnız XX əsrin ortalarında Yuri Knorozov və digər alimlərin işləri nəticəsində Maya qliflərinin şifrləri tam açılmağa başladı. Bu gün qliflərin böyük bir hissəsi oxunur və Maya sivilizasiyasının tarixi, mədəniyyəti, dini və siyasəti haqqında geniş məlumat verir.[5] Maya qlifləri vasitəsilə Maya krallarının adları, titulları, sülalə tarixləri, dini mərasimlər, döyüşlər, müqavilələr, təqvimlər və digər mühüm hadisələr haqqında məlumatlar verilirdi. Onların yazıları həm gündəlik həyatla, həm də dini ayinlərlə bağlı olub.[6] Maya qliflərinin öyrənilməsi Maya mədəniyyətinin daha dərindən başa düşülməsinə kömək etmiş və onların yüksək səviyyədə inkişaf etmiş bir yazı sistemi və mədəniyyətə malik olduğunu sübut etmişdir.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Saturno, Uilliam A., David Stuart və Boris Beltran. "San Bartolo, Qvatemalada Erkən Maya Yazısı" (PDF). Elm. 311 (5765). 2006: 1281–1283. Bibcode:2006Sci...311.1281S. doi:10.1126/science.1121745. PMID 16400112. 2021-02-25 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-10-15.
  2. ↑ "Divardakı simvollar Maya yazısını illərlə geri itələyir". Nyu York Tayms. 2006-01-10. 2016-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-05-12.
  3. ↑ Houston, Stiven D.; Robertson, Con. "Klassik Maya Yazılarının Dili". Mövcud Antropologiya. 41 (3). 2000: 321–356. doi:10.1086/300142. ISSN 0011-3204. PMID 10768879.
  4. ↑ Berlin, H. "El Glifo Emblema və Maya yazıları". Paris Amerikalıları Cəmiyyətinin jurnalı (ispan). 47. 1958: 111–119.
  5. ↑ Markus, J. "Klassik Maya Aranının Ərazi Təşkilatı". Elm. 180 (4089). 1 iyun 1973: 911–916. Bibcode:1973Sci...180..911M. doi:10.1126/science.180.4089.911. PMID 17735911.
  6. ↑ Tokovinin, A. Bir yerdən olan insanlar: Klassik Maya "Emblem Qlifləri" yenidən şərh olunur. 11-ci Avropa Maya Konfransı "Maya mənzərələrində ekologiya, güc və din". Malmö Universiteti, İsveç. Dekabr 2006.