Yukatek Maya dili

Yukatek Maya dili — Maya dilləri ailəsinin bir üzvüdür və əsasən Meksikanın Yukatan yarımadasında (Yukatan, Quintana Roo və Kampeçe ştatları) yaşayan Maya xalqı tərəfindən danışılır. Bu dil klassik Maya dilinin varisidir və əsrlər boyu bölgədə mühüm rol oynamışdır. Bu gün də təxminən 800 000 nəfər Yukatek Maya dilini ana dili kimi istifadə edir.[3]

Yukatek Maya dili
Ölkələr
Regionlar Yukatan yarımadası
Danışanların ümumi sayı
  • 706.000 nəf.
Təsnifatı
indigenous language[vd]
Indigenous languages of the Americas[vd]
Mezoamerikan dilləri
Maya dilləri
Yucatecan[vd]
Yukatek Maya dili
Yazı latın əlifbası
Dil kodları
ISO 639-1 —
ISO 639-2 —
ISO 639-3 yua
Dilin strukturlarının dünya atlası yct
Atlas of the World’s Languages in Danger 1752
Ethnologue yua
ELCat 6949
IETF yua
Glottolog yuca1254
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Gitara ilə oxuyan Yukatek Maya spikeri.

Əsas xüsusiyyətləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yukatek dili, Maya dil ailəsinə aiddir və bu ailə Mezoamerika boyunca geniş yayılan bir dil qrupu təşkil edir. Yukatek Maya dili ilə Kiçe, Qeqçi, Mam kimi digər Maya dilləri arasında müəyyən qohumluq olsa da, hər biri özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir.[4] Yukatek Maya dili qlottal dayanma səsləri və aspirasiya (məsələn, "k’", "p’", "t’") kimi bəzi səciyyəvi səslərə malikdir. Dilin fonem sistemində həm qısa, həm də uzun saitlər mövcuddur, bu da sözlərin mənasında fərq yaradır.[5]

Morfologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dil aqlütinativ morfologiyaya malikdir, yəni kök sözə müxtəlif şəkilçilər əlavə olunaraq yeni mənalar yaranır. Əsasən fellərə müxtəlif şəkilçilər qoşularaq, şəxs, zaman, cəm və digər qrammatik kateqoriyalar ifadə olunur. Məsələn, feillər keçmiş, indiki və gələcək zamanda fərqli formalara malik ola bilər. Yukatek Maya dilində ənənəvi olaraq VSO (fel-obyekt-subyekt) söz sırası istifadə olunur. Bu, Maya dilləri üçün səciyyəvi olan bir quruluşdur. Tarixən Yukatek Maya dili Maya qlifləri ilə yazılırdı, lakin bu gün Latın əlifbasına əsaslanan bir yazı sistemi ilə yazılır. Yazı sistemi ispan qrammatikası ilə uyğunlaşsa da, dilin özünəməxsus səslərini əks etdirən xüsusi simvollar və işarələr də mövcuddur.[6] Dilin leksikası genişdir və əsasən təbiət, kənd təsərrüfatı, astronomiya, dini ayinlər və gündəlik həyatla bağlı ifadələrdən ibarətdir. Maya mədəniyyətinin tarixi baxımdan dərin kökləri olduğu üçün, dil həm də müasir dövrdə maya mədəniyyətinin müxtəlif elementlərini əks etdirir. Yukatek Maya dilində təqvim terminologiyası mühüm yer tutur. Maya sivilizasiyasının çox mürəkkəb bir təqvim sisteminə malik olduğu üçün, dil vasitəsilə günlərin adları, il dövrləri və dini ayinlər haqqında məlumatlar verilirdi. Yukatek Maya dili hələ də öz daşıyıcıları tərəfindən istifadə olunur, lakin İspan dilinin üstünlüyü səbəbindən bəzi bölgələrdə dilin istifadəsi azalır. Bununla belə, dilin bərpası və qorunması üçün müxtəlif səylər göstərilir. Mədəni irsin bir hissəsi kimi, dilin məktəblərdə öyrədilməsi və müxtəlif yerlərdə gündəlik istifadə olunması təbliğ edilir.[7][8][9][10]

Mədəni və tarixi əhəmiyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yukatan yarımadası

Yukatek Maya dili qədim Maya sivilizasiyasının mühüm bir hissəsi olaraq, mədəni və tarixi irsi qoruyub saxlamağa davam edir. Bu dil qədim Maya yazılarına və mətnlərinə giriş imkanı verir, beləliklə Maya sivilizasiyasının riyaziyyat, astronomiya, memarlıq və incəsənət sahəsindəki irsini daha yaxşı başa düşmək mümkündür.[11]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 ScriptSource - Belize.
  2. ↑ 1 2 ScriptSource - Mexico.
  3. ↑ "Qədim Mayya dilləri bugünkü immiqrasiya məhkəmələri üçün problemlər yaradır". 2024-05-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-10-15.
  4. ↑ Restall, Metyu, 2004. "Maya Etnogenezi" Latın Amerikası və Karib Antropologiyası Jurnalı, cild. 9
  5. ↑ "Düzgün Terminologiya və Orfoqrafiya haqqında şərh verin". OSEA-cite.org. 12 April 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 March 2017.
  6. ↑ Beliz Statistika İnstitutu. Beliz Əhali və mənzil siyahıyaalınması ölkə hesabatı (PDF) (Hesabat). Beliz Statistika İnstitutu. 2013. səh. 82. 2017-10-10 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: Avqust 16, 2021.
  7. ↑ çox qəbul edilən termin nədir?" (Belize.com)[ölü keçid]
  8. ↑ Mayaya qarşı, Laura Martin, Ph.D." (Mayatraditions.org)
  9. ↑ "Natik tərəfindən "Maya və ya Mayanlar" (naatikmexico.org)". 2021-08-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-10-15.
  10. ↑ "Maya, yoxsa Mayalılar? Qarışıqlığı aradan qaldırmaq" (Yucatantoday.com)". 2022-06-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-10-15.
  11. ↑ "Maya dil ailəsi". aboutworldlanguages.com. 2016-08-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-08-02.