Monreal protokolu

Ozon qatını məhv edən maddələr üzrə Monreal Protokolu (ing. The Montreal Protocol on Substances That Deplete the Ozone Layer) — ozon təbəqəsinin mühafizəsi üzrə 1985-ci il Vyana Konvensiyasının beynəlxalq protokolu, ozon təbəqəsini məhv edən bəzi kimyəvi maddələrin mərhələli şəkildə ləğv edilməsi yolu ilə ozon təbəqəsini qorumaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. Protokol 16 sentyabr 1987-ci ildə imzalanmaq üçün hazırlanmış və 1 yanvar 1989-cu ildə qüvvəyə minmişdir. Bunun ardınca 1989-cu ilin mayında Helsinkidə ilk görüş keçirilir. O vaxtdan bəri protokola yeddi dəfə yenidən baxılıb: 1990-cı ildə (London), 1991-ci ildə (Nayrobi), 1992-ci ildə (Kopenhagen), 1993-cü ildə (Banqkok), 1995-ci ildə (Vyana), 1997-ci ildə (Monreal), 1999-cu ildə (Pekin) və 2016-cı ildə (Kiqali[2][3][4]). Əgər protokolu imzalayan ölkələr gələcəkdə də ona əməl etməyə davam edərlərsə, o zaman 2050-ci ilə qədər ozon təbəqəsinin bərpa olunacağına ümid etmək olar. BMT-nin Baş katibi (1997–2006) Kofi Annan deyib ki, "bəlkə də yeganə çox uğurlu beynəlxalq saziş Monreal protokolu sayıla bilər"[5][6].

Monreal protokolu
İmzalanma tarixi 16 sentyabr 1987[1]
Dili Çin dili
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
2006-cı ilin sentyabrında Antarktida üzərindəki ən böyük ozon dəliyi

SSRİ 1987-ci ildə Monreal protokolunu imzalamışdır. 1991-ci ildə Rusiya, Ukrayna və Belarus bu qərara varis olduqlarını təsdiq etmişlər[7].

2009-cu ilin dekabrına olan məlumata görə, BMT-yə üzv olan 196 ölkə Monreal Protokolunun orijinal variantını ratifikasiya edib. Bütün ölkələr hər sonrakı düzəlişləri ratifikasiya etməmişdir. Yalnız 191 ölkə Pekin düzəlişini imzalamışdır[8].

Protokolun şərtləri və məqsədləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1980-ci illərin ortalarında ozon təbəqəsi sürətlə tükənməyə başlayırdı. Bunun səbəbi, bir neçə alimin fikrincə, sənayedə geniş istifadə olunan bəzi halogenləşdirilmiş karbohidrogenlərin Yer atmosferinə daxil olması olub. Monreal protokolu ozon təbəqəsinin deşilməsinə qarşı beynəlxalq mübarizə məqsədilə hazırlanmışdır. O, halogenləşdirilmiş karbohidrogenlərin hər bir qrupu üçün onun mərhələli şəkildə ləğv edilməli və istifadədən xaric edilməli olduğu müəyyən bir müddət nəzərdə tutur.

Problem tarixçəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1973-cü ildə Kaliforniya Universitetində kimyaçılar Frank Şervud Rouland və Mario Molina Yer atmosferində xloroflorokarbonların təsirini öyrənməyə başlayırlar. Onlar kəşf edirlər ki, xloroflorokarbonların molekulları orta stratosferə qalxana qədər atmosferdə kifayət qədər davamlıdırlar və burada atom xloru əmələ gətirmək üçün UV şüalarının təsiri altında dissosiasiya olunurlar. Rouland və Molina bu xlor atomlarının stratosferdə böyük miqdarda ozonun məhvinə səbəb ola biləcəyini irəli sürürlər. Onların tapıntıları azot oksidinin ozon təbəqəsini sürətləndirə biləcəyini göstərən Paul Cozef Krutzen və Harold Constounun oxşar işlərinə əsaslanırdı. Krutzen, Molina və Rouland bu problem üzərində işlərinə görə 1995-ci ildə kimya üzrə Nobel mükafatına layiq görülürlər.

Məlumdur ki, stratosfer ozonu bütün canlı orqanizmlər üçün zərərli olan Ultrabənövşəyi şüalanma radiasiyasını (Günəşdən λ=290÷320 nm dalğa uzunluğuna malik elektromaqnit şüalanması) demək olar ki, tamamilə udur. xloroflorokarbonların yaratdığı ozon təbəqəsinin dəlinməsi Yer səthinə çatan ultrabənövşəyi şüalanma miqdarının artmasına səbəb olur. Nəticədə insanlarda dəri xərçəngi hallarının sayının artması (melanoma, karsinoma və s.) və digər ciddi problemlərin ortaya çıxması, məhsulun zədələnməsi və əhəmiyyətli miqdarda dəniz fitoplanktonunun ölümü kimi hallar artmışdır.

Rouland-Molina fərziyyəsi aerozol və haloalkan sənayeləri tərəfindən ciddi şəkildə mübahisələndirildi. DuPont-un idarə heyətinin sədri bildirib ki, ozonun deşilməsi nəzəriyyəsi "elmi fantastika nağılı… bir yük zibil… absurd şəkildə ifadə edilib". Precision Valve Corporation-ın prezidenti Robert Abplanalp (ilk praktiki aerozol spreyinin ixtiraçısı) Kaliforniya Universitetinin rektoruna yazıb ki, Roulandın ictimai bəyanatlarından narazıdır.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ https://www.state.gov/key-topics-office-of-environmental-quality-and-transboundary-issues/the-montreal-protocol-on-substances-that-deplete-the-ozone-layer/.
  2. ↑ Hub, IISD's SDG Knowledge. "Kigali Amendment Enters into Force, Bringing Promise of Reduced Global Warming | News | SDG Knowledge Hub | IISD" (ingilis). 2022-07-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-03-07.
  3. ↑ McGrath, Matt. "Deal reached on HFC greenhouse gases". BBC. 15 October 2016. 22 September 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 May 2022.
  4. ↑ "Adjustments to the Montreal Protocol". United Nations Environment Programme Ozone Secretariat. 23 August 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 August 2014.
  5. ↑ "The Ozone Hole-The Montreal Protocol on Substances that Deplete the Ozone Layer". Theozonehole.com. 16 September 1987. 12 September 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 May 2022.
  6. ↑ "Background for International Day for the Preservation of the Ozone Layer – 16 September". un.org (ingilis). 2022-06-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-28.
  7. ↑ "О выполнении обязательств Российской Федерации, вытекающих из Венской конвенции об охране озонового слоя и Монреальского протокола по веществам, разрушающим озоновый слой". 2009-06-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-14.
  8. ↑ "Пекинская поправка к Монреальскому протоколу". 2013-07-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-14.

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]