Orqanogenez

Orqanogenez — Orqanogenez, qastrulyasiyanın sonunda başlayan və doğuşa qədər davam edən embrional inkişaf mərhələsidir. Organogenez zamanı qastrulyasiyadan əmələ gələn üç cücərti qatı (ektoderma, endoderma və mezoderma) orqanizmin daxili orqanlarını təşkil edir.^[1]

Onurğalıların endoderması ağciyər, tiroid və pankreasda toxuma əmələ gətirir. Mezoderma ürək əzələlərinin, skelet əzələlərinin, düz əzələlərin, böyrəklərdəki toxumaların və qırmızı qan hüceyrələrinin istehsalına kömək edir. Ektoderma, epidermis içərisində toxumalar meydana gətirir və beyin içindəki neyronların və melanositlərin meydana gəlməsinə kömək edir. Üç qatın hər birinin hüceyrələri diferensiyasiyaya məruz qalır və bu müddətdə daha az ixtisaslaşmış hüceyrələrin müəyyən bir gen dəstinin ifadəsi ilə daha çox ixtisaslaşdıqları bir prosesdir. Hüceyrədaxili siqnallar özünü göstərən bir hüceyrədən ibarətdir (otokrin siqnal), orqan meydana gəlməsində də rol oynayır. Bu siqnal yolları hüceyrələrin yenidən düzəldilməsinə imkan verir və orqanların orqanizm daxilindəki müəyyən yerlərdə meydana gəlməsini təmin edir.^[2] Orqanogenez prosesi embrion və orqanoidlərdən istifadə edilərək öyrənilə bilər.

Sinir qabaqcıl hüceyrələri qatlanır və uzanır, sinir borusu əmələ gətirir. Mesoderma hüceyrələri yoğunlaşaraq yuxarıdakı ektoderma hüceyrələrini yönləndirmək üçün siqnallar göndərəcək bir çubuq əmələ gətirir. Sinir borusu boyunca olan bu qat onurğalıların mərkəzi sinir sistemini qurur. Endoderma, qaraciyər, ağciyər və mədəaltı vəzi kimi epiteli astarları və orqanlar meydana gətirərək mədə-bağırsaq və tənəffüs orqanlarını əmələ gətirən, embrionun içərisindəki təbəqədir. ] Embrionun mezoderması və ya orta cücərmə qatı qan, ürək, böyrək, əzələlər və birləşdirici toxumalar meydana gətirəcəkdir. İnkişaf etməkdə olan embrionun ektoderması və ya ən kənar mikrob təbəqəsi epidermis, beyin və sinir sistemini meydana gətirir.

Hər cücərmə təbəqəsi spesifik orqanlar meydana gətirsə də, embrioloq Heinz Kristian Pander 1820-ci illərdə kəşf etdi ki, cücərmə vərdişləri digər toxumalarla hüceyrə qarşılıqlı əlaqəsi olmadan uyğun orqanlar yarada bilməz. İnsanlarda daxili orqanlar mayalanmadan 3-8 həftə sonra inkişaf etməyə başlayır.^[3] Təbəqələri üç proses vasitəsilə orqanlar əmələ gətirir: qat, bölünmə və sıxılma. Qırışlar hüceyrələrin cücərti yarpağında əmələ gəlir və ümumiyyətlə onurğalı sinir borusunun inkişafında görülə bilən qapalı bir boru əmələ gətirir. Hüceyrələrin toxum qatında vezikül və ya uzanma meydana gətirən çatlar və ya ciblər əmələ gələ bilər. Bu şəkildə bədənin ağciyərləri və vəziləri inkişaf edə bilər.

Akkordlar orqanogenezindəki ilkin mərhələ onurğalıların inkişafında sinir boşqabının və nəticədə sinir borusunun əmələ gəlməsinə səbəb olan akkordun inkişafıdır. Sinir borusunun inkişafı beyin və onurğa beyni inkişafına səbəb olacaqdır. Onurğalılar, sümüklər, əzələlər və mərkəzi sinir sisteminin komponentləri daxil olmaqla bir çox quruluşa bölünən bir sinir dərisini inkişaf etdirirlər. Ektodermin sinir dərisinə, sinir borusuna və səthi ektodermaya fərqlənməsinə bəzən nevrulyasiya deyilir və bu mərhələdəki embriona neurula deyilir. Bütün bədən somit oxu boyunca mezodermin parçalanmasından əmələ gəlir.^[4]

Bitkilərdə orqanogenez fasiləsiz baş verir və yalnız bitki öldükdə dayanır. Sürgündə apikal meristemlər müntəzəm olaraq yeni yan orqanlara (yarpaqlar və ya çiçəklər) və yan dallara səbəb olur. Kökdə zəif fərqlənmiş daxili toxumadan yeni yan köklər əmələ gəlir (məsələn, Arabidopsis thaliana model bitkisindəki ksilem qütbünün periksili). Hormonların spesifik kokteyllərinə (əsasən oksinlər və sitokininlər) cavab olaraq əksər bitki toxumaları fərqlənə bilər və kallus adlanan bölünən totipotent kök hüceyrələri meydana gətirir. Sonra bu hüceyrələrdə orqanogenez meydana gələ bilər. Yaranan orqan növü ətrafdakı hormonların nisbi konsentrasiyasından asılıdır. Bitki orqanogenezi toxuma əkilməsində əmələ gələ bilər və bitkinin bərpası üçün istifadə edilə bilər.

• Embrion
• Ektoderma
• Mezoderma
• Endoderma