Patoloji rollar

Patoloji rollar — həm ifaçısına, həm də bütün ailəyə psixo-travmatik təsir göstərən, bir növ, şəxsiyyətlərarası ailə rollarıdır.

Patoloji rollar konsepsiyasının inkişafına əsas töhfəni H. Rixter (1970) vermişdir. O, "Ailə — bir xəstə olaraq" kitabında ^[1] müxtəlif növ patoloji rollar haqqında fikirlərini bildirmişdir. Həmçinin E.G.Eydemiller və V.V.Yustiskis də bu konsepsiyaya istinad etmişlər ^[2]. Əslində, patoloji rollara əlavə olaraq, oxşar anlayışlar var, lakin fərqli adlarla. Məsələn: valideynlər və uşaqlar arasında qarşılıqlı münasibətləri əks etdirən "tərbiyə üsulu", ailə üzvlərindən birinin psixi sağlamlığına əks təsir göstərən "ailə münasibətlərinin xarakteri" və s.

E. G. Eydemillerə görə, konkret olaraq hər ailədəki rol sistemi bir neçə kriteriyaya cavab verməlidir:^[2]

1. Rollar bütöv, əlaqəli sistem formalaşdırır. Rolun ifaçısına olan tələblərdə ciddi ziddiyyətlər yaranarsa, onun icrası yolunda da əhəmiyyətli maneələr yaranar. Məsələn, bir qadının peşə rolunu eyni dərəcədə tam şəkildə yerinə yetirməsini tələb etməsi nəticəsində həyat yoldaşı və ananın rolu, fərdin psixi sağlamlığına və bütün ailənin həyatına mənfi təsir göstərən rolların həddindən artıq yüklənməsi ilə nəticələnə bilər.
2. Fərdin oynadığı ümumi rollar ailədə ehtiyaclarının ödənilməsini təmin etmək üçün hazırlanmışdır. Simpatiya, hörmət, tanınma ehtiyaclarından bəhs edirik. Hər bir ailə üzvünün yalnız rolu ilə müəyyən edilmiş vəzifələri deyil, eyni zamanda hüquqları da vardır.
3. Fərdin ifa etdiyi rollar onun qabiliyyətlərinə uyğun gəlir. Rol tələblərinin fərdin gücündən kənara çıxması halında, rolun öhdəsindən gəlmək qabiliyyətinə şübhədən narahatlıq əlamətləri yaranar, eyni zamanda həddindən artıq gərginlik fərdə psixi təsir göstərə bilər.
4. Fərdin həyata keçirdiyi rol sistemi həm öz ehtiyaclarını, həm də ailənin qalan hissəsinin ehtiyaclarını ödəyir. Məsələn, ailənin bir üzvünün emosional olaraq sərbəst buraxılması, əsasən digər ailə üzvlərinin "parçalanması" səbəbi ilə meydana gəldikdə, ailədə bu vəziyyət bir sistem olaraq ailə üçün travma yarada bilər.

Yuxarıda göstərilən meyarların pozulması patoloji rolların meydana gəlməsinə səbəb yaradır. Belə hallarda diaqnoz və müalicə məqsədi ilə mütəxəssisin müəyyən bir ailə üzvünü deyil, bütün ailəni müayinə etməsi lazımdır.

E.G.Eydemiller və E.G. Yustiskis ^[2] patoloji rolların təsnifatını yaratmağa çalışdılar. Bunun əsası olaraq iki meyar təklif etdilər: ailə həyatı, nizamsızlığı ilə patoloji rolların meydana çıxmasına şərait yaradan nizamsızlıq. Ailədə fərdi və qrup şəklində patoloji rollar var:

Rolu bütün ailə üzvləri oynayır. Qrup formaları bunlarla məhdudlaşmır:

1. "Ailə — bir qaladır". Belə ailədə sosial mühitə düşmən münasibət, təcrid olunma istəyi və aqressiv reaksiya formaları üstünlük təşkil edir.
2. "Ailə - teatr". Bu tip ailələrdə ailə üzvləri bir -birinə hörmətli və simpatik münasibət nümayiş etdirir, amma əslində onların ailə daxilində hörmət, tələb və ehtiyacları heç də təmin olunmur.
3. "Ailə - sanatoriya". Belə bir ailədə əsas fikir budur ki, istər ailə daxilində, istərsə də kənarda heç bir münaqişə olmamalıdır. Bu kimi ciddi problemlərin olmaması üçün belə ailələrdə problemli vəziyyətlər sakitliklə müzakirə olunur. Ailə üzvlərinə emosional dəstək, yardımlar edilir, bu isə ailədə rolların peşəkarlıqla icrasına kömək edir.
4. "Antiseksual ideologiyaya malik ailə." Bu tip ailədə problemlər cinsi funksiya pozğunluqlarından əziyyət çəkən ailə üzvünün təsiri ilə yaranır.

Patoloji rolların sadalanan növləri ailənin xarici mühitlə əlaqəsinin pozulması ilə əlaqədardır. Məsələn, uzun illər boyu davam edən bir məhkəmə prosesində iştirak edən ailə, ətraf mühitdə özünə qarşı xarici dünyadan təcrid olunma münasibəti formalaşdıra bilər, yaxud daim gözlənilən bir hücuma qarşı müdafiə mövqeyi nümayiş etdirər. Bu ailədə hüquqi proseslərin detallarını anlayan ailə üzvü ən böyük səlahiyyətə sahib olacaq. Adətən, uzun illər davam edən məhkəmə çəkişmələri şəraitində məhkəmə iddialarını qazanan bir ailə patoloji rol oynamağa çalışmır və ailə mühitinin sosial mühitlə yenidən qurulması ailə üzvlərindən biri üçün arzuolunandır.

1.Ailə günahkarı. Bu rolu oynayan fərd, ailə üzvlərində emosional reaksiyanı, gərginliyi aradan qaldıran hədəfdir. Çox zaman qohumların emosional reaksiyalarını sakit qarşılayır və bütövlükdə ailəyə müsbət təsirini dərk edərək bu rolu qəbul edir.

2."Ailəyə utanc gətirən". Bu rolun ifaçısı ailə (və ya ayrı-ayrı üzvləri) tərəfindən bütün bədbəxtliklərin günahkarı kimi tanınır. O, çox zaman bu roldan imtina edir ^[2].

3."Sevimli". O, ziddiyyətli ailə üzvləri arasında vasitəçidir, ailəni birləşdirən emosional prinsipin daşıyıcısıdır və bununla da bu rolun patoloji xarakterini ifadə edən problemin açıq həllinə müdaxilə edir.

4.Körpə. Yaşından asılı olmayaraq uşaq kimi davranılır, bütün günahları bağışlanır. O, "sevimli" kimi, qayğı prosesində ailə üzvlərini birləşdirir.

5."Ailənin xəstə üzvü". Bu rolun patoloji xarakteri, ailənin "əziyyət çəkənə" qayğı göstərərək real mövcud problemləri arxa plana keçirməsində özünü göstərir.

Motivlər ^[2] geniş çeşiddədir:

1.Özünə olan hörməti qorumaq üçün şəxsi qüsurların gizlədilməsi. Belə motiv "antiseksual ideologiyaya malik ailə" üçün xarakterikdir.

2. Həyatın sosial baxımdan arzuolunmaz ssenarilərini həyata keçirmək arzusunun nəticələri. Ailədə bölünməz hökmranlığa can atan bir fərd, qohumlarını məhdudiyyətsiz hakimiyyətdən istifadə edə biləcəyi "ailə - qala" qurmağa kökləyə bilər, çünki belə bir ailənin ətraf mühitlə əlaqəsi minimuma endiriləcəkdir.

3. "Ehtiyacların ödənilməsinin əvəz olunması."Məsələn, bir uşaq - "ailənin ümidi" və ya "vunderkind" ailə üzvlərindən biri üçün təsəlli, onun arzularını reallaşdıracaq şəxs kimi qəbul edilə bilər. Beləliklə, keçmişdə karyera uğursuzluğuna düçar olan valideynlər puç olmuş arzularını uşaqları vasitəsi ilə həyata keçirməyə cəhd edə bilərlər.

4.Proektiv mexanizm. Proqnozlaşdırma mexanizmi, müəyyən bir şəxsiyyətə xas olan xüsusiyyətlərin şüursuz şəkildə başqa bir şəxsə verilməsindən ibarətdir.

5.Şəxsi mənəvi keyfiyyətlərin təzyiqindən azad olmaq arzusu. Belə bir istəyi yaşayan insanın özünüidarəetmə funksiyası başqa bir ailə üzvünə keçir. Bu motiv, adətən alkoqol asılılığı olan ailələrdə müşahidə olunur. Məsələn, ana və ya həyat yoldaşı, bu vəziyyətdə, içki düşkünü olan şəxsin üzərində nəzarəti gücləndirir və beləliklə "nəzarətçi" rolunu öz üzərinə götürür.

Patoloji rolların ortaya çıxması üçün müəyyən şərtlər tələb olunur ^[2]:

• qarşılanmayan bir ehtiyacın olması;
• "qadağan edilmiş" ehtiyacın "qanuni" ödənilməsi üçün uyğun mülkiyyətə malik potensial rolun olması;
• müxtəlif səbəblərdən patoloji rollar kompleksinə keçmək istəyən fərdin ailəsinə güclü təsir.

Psixoterapevtin belə bir ailə ilə işi çox zaman "patoloji rollardan" ən çox təsirlənən ailə üzvündən başlayır ^[2]

1. Mərhələ 1. Motivasiya. Bu mərhələnin məqsədi, "patoloji rolunun" daşıyıcısında ailədə, xüsusən də bu "patoloji rolunun" varlığında maraqlı olan bir ailə üzvünə şəxsi təsirini artırmaq istəyini oyatmaqdır.
2. Mərhələ 2. Mərhələnin məqsədi, "patoloji rolunu" qorumaqda maraqlı olan ailə üzvünə təsir etmək yollarını axtarmağı öyrətməkdir.
3. Mərhələ 3. Ümumiləşdirmə. Bu mərhələnin məqsədi bir ailə üzvünün "patoloji rolları" qorumaqla maraqlanan bir fərdin psixoloji xüsusiyyətlərini, xüsusən də başqalarının ona təsir etmək üçün istifadə etdiyi psixoloji keyfiyyətləri anlamasına kömək etməkdir.
4. Mərhələ 4. Məhkəmə dəyişikliyi. Mütəxəssis, "patoloji rolların" daşıyıcısı ilə birlikdə, ilk mərhələdə başqa bir ailə üzvünə təsiri ilə bağlı istəkləri müzakirə edir. Onlardan biri seçilir və onu reallığa çevirmək imkanı müzakirə olunur.

Patoloji rolların meydana çıxması və fəaliyyəti, hər bir ailə üzvünün şəxsi problemlərindən, həmçinin ailənin ayrılmaz bir sistem olaraq fəaliyyətinin pozulmasından qaynaqlanan qoruyucu mexanizmlərin hərəkəti ilə müəyyən edilir.

• Ailə
• Sosial rol

• Эйдемиллер Э. Г., Юстицкий В. В. Семейная психотерапия. — Л.: «Медицина». Ленинградское отделение, 1990.
• Карабанова О. А. Психология семейных отношений и основы семейного консультирования. — М.: Гардарики, 2005.
• Richter, Horst-Eberhard. Patient Familie — Entstehung, Struktur und Therapie von Konflikten in Ehe und Familie [Семья как пациент, возникновение, структура и терапия конфликтов в браке и семье]. — Rowohlt Verlag GmbH, 1970. ISBN 978-3498056667
• Мишина Т. М. Семейная психотерапия и динамика «образа семьи». Психология и психопрофилактика: Сб. науч. тр. / Под ред. В. К. Мягер, В. П. Козлова, Н. В. Семеновой-Тянь-Шанской. — Л., 1983.